Albaniya erkən orta əsrlərdə

[/b]

[b]

         Albaniya bir dövlət kimi Erkən orta əsrlərdə  bimr çox qonşu dövlətlərin diqqətini çəkir, onüu özyündən asılı hala salmaq istəyənlər daim amansız mübarizə aparırdılar.

         224-cü mldə fars vilayətinin hakimi Ərdəşir Babəkanla Parfiya hökmdvarı V Arbatan arasında Suzian döyüşü birincinin qələbəsi başa çatdı.  Parfiya dövləti dağıldı.  Ərdəşir Babəkan 2256-cı ildə Mədain (Ktesifon) şəhərində təntənəli şəkildə «şahənşah» (şahlar şahı) titulunu qəbul edərək Sasanilər nəslinin  hökmranlıq etdiyi dövlətin əsasını qoydu. Əsas paytaxtı Mədain, ikinci paytaxtı İstəxr olan bu dövlət qonşu torpaqlar hesabına öz ərazilərini genişləndirir, ətpafdakı dövlətləri özlərinə tabe edirdilər. Əvvəlcə Atropatenanı işğal edən Sasanilər 262-ci ildə Albaniyaenı da imperiyanın tərkibinə qata bildilər. 272-463-cü  illər arasınldakı  Alban hökmdarları  Sasanilərldən asılı olmaqla  Albaniyanın jaxili müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişlər. 463-493-cü illərdə Sasani mərozbanlarını idaprəsi altında olan  Albaniyanın xalqı və əsilzadələri daim müstəqilliyə can atmışlar. Nəhzayət 493-cü ildə hakimiyyətə gələn III Mömin Vaçaqan bu arzunu gerçəkləşdirir, Albaniyanın daxili müstəqilliyi bərpa olunur. Özlərinlən asılı hala çaldıqları dövlətlərin tam müstəqilləşməsindən qorxan fars  hökmdarları 510-cu ildə Cənubi Qafqazdakı bütün dövlət qurumlarını ləğv etdilər. Bununla da Albaniyada Sasanilərin uzunmüddətli hakimiyyəti dövrü başlandı.

Alban hökmdarı Urnayr

         Eramızın III əsrində alban Arşakilərin nümayənləsi Cəsur Vaçaqanın yaratdığı mərkəzləşmiş Alban dövləti Urnayrın hakimiyyəti dövründə (343-31) daha  da inkişaf etdi. Ağıllı və uzaqgörən Urnayr, Sasanilərldə müttəfiqlik əlaqələri saxlayır, daxildə  isə müstəqil hökmranlıq edirdi. Sasani hökmdarı Şapurun bacısı ilə evlənərək onlarla qohumluq əlaqələri quran Urnayr müttəfiqliyə sadiq qalmaqla ölkənin ğalanmasının, tapdaqlar altında qalmasının qarşısını ala bilmişdir. 359-cu ildə Sasanilərin romalılarla, 371-ci ildə yenə də eroma-erməni qüvvələri ilə apardıqları Amid və Dzirav döyüşlərində bu müttəfiqlik  özünü göstərdi. Urnayr öz qoşunu ilə Şapurun köməyinə gələroək onun tərəfindən vuruşdu. Alban səlnaməçiləri onu «fədakar, Erəmnistanın mərkəzinə qələbə bayrağı sancıb böyük, şərəfli ad çıxarmış xadim» kimi qiymətləndirir.

         Urnayr hakimiyyətdə olduğu dövrdə cənubi Qafqaz, o cümlədən Albaniya torpaqları Sasani və Roma imperiyaları arasında mübarizə meydanına çevrilmişdi. Bu mübarizədə Pomaya mütəfiqlik edən Kiçik  asmiyadakı erməni çsarlığı Albaniyada xristianlığı yaymaq yolu ilə Azərbaycan torpaqlarını ələ keçimrməyə cəhd edirdi. Paytakaran vilayətinin hakimi Sanatürk ermənilər ə elə zərdə vurdu ki, onların  bu hiyləgər planı biryolluq iflasa uğradı. Lakin Roma-Sasani münasibətləri jetdikcə kəskinləşirdi. Amid döyüşündə birləşmil Sasani-Aban qoşunlarınn Roma-erməni qüvvələri üzərində qələb əççaldı.  Albaniyanın Arsax marlar ölkəsi (indiki Naxçıvan) və Kaspiana vilayətləri işğaldan azadj olduö

         371-ci ildəki Dzirav döyüşündƏki məğlubiyyət Albaniyanı Uti, Sakasen, Girdiman vadisi və qərb sərhədində yerləşən Kolt vilayətlərinldən məhrum etdi.  Axadlıqsevər xalqımız bu işğalla barışmır, öz torpaqlarını  geri qaytarmaq uğrunda müğbarizəni davam etdirirdi.

         387-ci ildə erməni çarlığının süqutu vaəə ərazisinin Roma ilə Sasanilər arasında bölüşdürülməsi bu istəyi həyata keçməyə imkan yaratdı. Albaniya Dzirav döyüşündə itirdiyi vilayətləri geri qaytardı.

İnzibati quruluş

         İnzibati cəhətdən vilayətlərə böolünən Albaniya vilayətlərini ahkimlər idarə ekdir, Alban çarına tabe olaraq onun əmrlərini yerinə yeetirdilər. Ən böyük vilayətlərdən biri Çola vlayəti idi. İndiiki Dərbən şəhərinin yerləşdiyi ərazidən Beşbarmaq dağına qədər dəniz boyunca olan vilayətin torpaqları üzüm, mevə və taxılla zəngjin olan vilayətin strateji  cəhətdən əlverişli mövqedə yerləşməsi onun önəmini daha da artırırdıö. «Dəmir qapı» yaxud «alban qapıları» adlanan keçid vaəə bu vilayətdə yerşəirdi.

         Şəki vilayəti: ölkənin şimal-qərbində yerləşirdi. Vilayət ölkənin əsas toxuculuq mərkəzi hesab olunurduö. Burada tut ağacları yetişdirilirdi, barama bəslənirdi. Baramaçılıqdan tut ağbacları yetişdirilir, barama bəslənirdi. Baramaçılıqdan əldə olunan ipək keyfiyyətli parça üçün cxammal rolunu ounayırdı. Şəkinin ipəyi və parçaları Yaxın və Orta Şərqdə yüksək qiymətləndirilirdi.

         Şəki və Çola vilayətləri arasında yerləşən Lpinanın ərazisi başdan-başa qoz, fındıq ağaclarından ibarət meşələrlə əhatə olunmuşduö. Bu vilayətə  mühzüm önəm verən Albaniyanın paytaxtı qədim Qəbələnin burada yerləşməsi idi.

         Kürün sağ sahilində Paytakaranla və Arsaxla həmsərhəd ərahi Uti vilayəti adlanırdı. Qərbdə İbariya sərhədlərinə qədər uzanan bu tarixi  violayətin əahlisi  dənli bitkilər becərir, qaramal saxlamaqla, yun və paçmbıq parçalar toxumaqla məşğul olurdular. Vilayətdə bitən çoxlu zeytun ağaclarının meyvələrindən ətirli yağ alınırdı.

         İndiki Azərbaycan Respublikasının cənub-şərq hissəsində yerləşib Xəzər sahillərinə qədər uzanan Paytakaran vilayəti Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini əhatə edirdi.  Burada qış vaxtı bəslənən böyük qoyun sürüləri yayda Qarabağ yaylaqlarına köçürülürdüö. Paytakaran vilayətinin sakinləri Kür və Araz çaylarından ovladfıqları balığı duzlayır, qazanc edirdilər.

         Albaniyanın tarixi vilayətlərindən olan Arsax vilayəti indiki Qarabağ və Mil düzünü əhatə edirdiö Arsax vilayətinin əhalisi türk mənşəli alban, qarqar, hun və xəzərlərdən ibarət olmuşdur.

         Albaniyanın cənub  ucqarında-Gböyçə göolündən və Arsaxdan cənubda yerləşə «Sünik vilayətinin mərkəzi Naxçıvan şəhəri İliö Bu alban vilayəti isə müstəqil knyazlıq kimi fəaliyyət göstərmişdir. Sünikin Alban vilayəti olduğunu Sasanilər və ərəblər  dövründə bu vilayətlə bağlı hadisələr və faktlar təsdiq edir.

Dərbənd şəhəri

         İlk orta əsrlər Albaniyasının ən əhəmiyyətli şəhərlərindən biri Dərbəd olmuşdur. Mənbələrdə «nəhəng şəhər» «Qala», «Çor keçidinin şəhəri, dənizdə tikilmiş istehkam» adlandırırdılar Dərbəndi.

 Dastanlarımızda, nağıllarımızda «Dəmir qapı» Dərbənd özü də nağıllaşıb, əfsanələşmişdi. Albaniyanıvn qapısı olan bu şəhər Sasanilərin vaəə Albaniyanın çox mühüm dayaq məntəqəsi, sərhəd qapısı hesab olunurdu. Şimaldan cənuba doğru uzanan ticarət yolunun üstündə hakim mövqşe tutması, xüsusi hərbi-tsrateji əhəmiyyət kəsb etməsi onun inkişafıvna kömək etğmişdirö. Şəhərin əsas sənətkarlıq sahələri toxuculuq, metal  emalı, şüşə istehsalı və dulusçuluq olmuşdur. Burada  hər sənət sahəsinin öz küçəsi, öz məhəldləsi var idi. Bir məhəllədə toxucular, digərində isə dulusçular yaşayır, sənətkar sexlləri fəaliyyət göstərirdi. Dərbənddə hazırlanmıqş məhsullar Şərqdə ad sanqazanmışdı. Şimaldan gələn yadellilərin hücxumlarını mərdoiklə sinə girən Dərbəndin müdafiə əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirən Alban və Sasani hökmdarları bu şəhəri alınmaz qalaya çevirmişdilər.

Sosial münasibətlər

         Albaniyada feodallar iki qruppa bölünürdülər. İri feodallar Patrik, orta və xırda feodallar azad adlanırdı. Azadlar patriklərin  vassalı hesab olunurdu. Onlar hökmdarın sarayında vəzifə tutmalı, qouş verməli, müharibə vaxtı alban və sasani qoşunlarının tərkibində vuruşmalı idilər. Azadlar da kahinlər ukimi can vergisindən aza dilirə. Onlar alban və sasani hökmdarlarına xidmət əvəzində torpaq payı alırdılar.

         Əhalinin əsas hissəsini  təşkil edən kəndlilər azad icma üzvlərindən və feodal torpaqlarında  işləyənlərdən ibarət idiö. İkinci qrupp kəndlilər torpaqsız və aztorpaqlı kateqoriyalarına bölünürdü. Feodal münasibətləri dərinləşdikcə bu kəndlilərin çoxu var-yoxdan çıxır, kasıblaşaraq feodallardan asılı vəziyyətə düşürdülər.

         Adsız-sansız adamlar sırasına sənətkarlar da daxil idilər. Onlarda feodallardan asılı olub tacirlərlə birlikdə şəhər əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirdilər.

Torpaq mülkiyyəti formaları

         V-VII əsrlərdə Albaniyada feodal münasbitəlri tam bərqərar oldu. Feodal torpaq sahibliyi də bü munasibətlərlə birlikdə formalaşdı. Hərbi ixdmət müqabilində verilən torpaq feodalların şəxsi mülkiyyətinə çevrilir, torpaqla brlikdə kəndlilər də ona məxsus olurdular. Bu proses iki yolla gedirdi.

1) Feodalın şəxsi mülki olub irsən keçən torpaq mülkiyyəti forması dəstəkert adlanırdı.

2) Şərti torpaq mülkiyyəti olan Xostak

         Xotsakın dastakertdən fərqi onda idi ki, ğu torpaq hakim xümrə  nümayəndələrinə vassal xidmətinə görə dövlət tərəfindən müvəqqəti verilirdi. VI əsrdəç şhökmdarın bağışladığı torpaqdan xəbər verən mənbədən fərqli olaraq VII əsr mənbələri xidimət əvəzində  bütöv kəndlərin bağışlanmasından söhbət açır. Bu da onu göstərir ki, getdikcə hakim mövqe tutan feodal münasibətləri VII əsrdə formalaşmışdı.

Kənd təsərrüfatı

         Albaniyada təsərrüfat çoxsahəli idi. Məhsuladr düzənliklər, bolsulu çaylar, münbit çay vadiləri dənli və texniki bitkilərin yetişdirilməsinə imkan yaradırdı. Ərəb tarixçiləri və coğrafiyaşünasları Albaniyanın təsərrüfatından danışarkən büurada zəfəran, kətan və tut ağacının becərilməsini xatırlayır, şərabçılığın mühüm sahə olduğunu qeyd edirlər.

         Alban tarixçisi  Mussa Kalankatlı Kür çpayı sahilində bol pambıq yteişdirildiyi barədə məlumat verir.

         Əlverişli iqlim əşraiti, çayların şirin və bol suyu əkinçiliyin inkişafına və bol məhsul yetişdirilməsinə imkan verirdi. Əkin sahələri Kür və Aroaz çaylarından çəkilmiş arxlar vasitəsilə suvarılırdı.

         Alban əkinçiləri torpağı dəmir gavahınla şumoayırdılar. Belə alətlər Mingəçevirdə tapılmpışdır. Məhsmul dəmir oraq və daryazla biçilirdi.

         Yunan coğrafiyaşünası Strabon qeyd edirdi ki, Albaniyanın üzüm tənəklƏri heç yerdə görünməmiş məhsul verir.

         Boyaqçılıqda geniş istifaə lunan boyaqotu becərilməsi, toxuculuğu boyaqla təmin edirdi. Orta əsr müəlliflərindən biri yazırdı: «boyaqotu Arranın hzər yerində-Dərbənddən tutmuş Tiflisə qədər bütün torpaqlarda bitir».

         Albaniyanın dağlıq əraziləri şirəli ot çəmənlikləri ilə zəngin idi. Bu da maldarlığın  inkişafına imkan verirdji. Kür-Araz ovalığının geniş çölləri, mülayim iqlimi köçmə maldarlığı şərpait yaradırdı. Orta əsr müəlliflərinə görə, burada keçi, qoyun, qaramal, at və dəvə sürüləri saxlayırdılar.

Sənətkarlıq

         Yazılı mənbələr və arxekoloji qazıntılar sübut edir ki, Albaniya metallurgiya, metğal məhsullar və avadanlıq istehsalı mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şəhərlərdə yaşayan əşhavli əkinçiliklə əlaqəsini kəsdikdən sonra yaranan sənətkarlar zümrəsi öz məhsulları ilə tezliklə Şərq ölkələrində tanındı. Zənjin xammal bazası, zəruri ehtiyac materiallarının bol olması da bu sahənin inkişafına təkan verirdi. Belə arxeoloqların aşkara çıxardığı metal tökmək üçün qəliblər və bir sıra istehsal alətləri sübut edir.

         Alban sənətkarlarının metaldan hazırladıqları silahlar, bəzək əşyaları və məişət avadanlıqları keyfityyətinə, zəifliyinə görə yüksək  qiymətləndirilirdi. Tarixçi Mussa Kalankatlının məlumatına görə alban dlusçuları «şahlar üçün qablar» hazırlayırdılar. Zərgərlər bu qabları qızıl, gümüş, qiymətli daşlarla bəzəyirdilər. Ağdamvə qax rayonolarının ərazisindən tapılmış şüşəəridən sobalar bu sahənin də yaxşı inkişaf etdiyini təsdiqləyir. Alban sənətkarları ağac və sümük üzərinldə naxış salmaq üzrə mahir usta sayılırdılar