Türkiyə XVII əsrin II yarısı-XVIII əsrdə: Osmanlı imperiyasının Avstriya ilə müharibələri
Türkiyə XVII əsrin II yarısında- XVIII əsrdə- 3-cü dərs
Osmanlı imperiyasının Avstriya ilə müharibələri
Müharibənin səbəbləri. Osmanlı
dövlətinin Avstriya və Polşaya qarşı müharibələri
Avstriyanın Macarıstanda təkbaşına ağalığa
nail olmaq cəhdi ,1664-cü ildə Türkiyə ilə müharibəyə səbəb oldu. Baş vəzir
Fazil Əhməd paşanın başçılığı ilə Osmanlı ordusu Macarıstana doğru irəlilədi.
Avstriyalıların möhkəmlənmiş olduqları və alnmaz saydıqları Uyyar qalası
alındı. Avstriya imperatoru təkbaşına türklərlə vuruşa bilməyəcəyini anlayaraq
Vatikandan və Avropa dövlətlərindən yardım istədi.
Fransa Türkiyə ilə dost münasibətlərdə
olmasına baxmayaraq, 6minlik bir dəstəni köməyə göndərdi. Lakin Fazil Əhməd
Paşa bəzi qalaları aldıqdan sonra Avstriya ordusunu darmadağın etdi. Avstriya
imperatoru sülh təklif etdi. Lakin bu zaman Osmanlı ordusu Sen Qotar
yaxınlığında Rab çayını keçərkən düşmənin məharətlə həyata keçirdiyi bir əməliyyat
nəticəsində məğlubiyyətə uğradıldı. Türklər 10 min nəfər itki verdilər.
Osmanlı dövləti ilə Avstriya arasında bağlanmış
sülh müqviləsinə görə Avstriyanın ələ keçirilmiş Uyyar və başqa qalaları geri
qaytarıldı.
Avstriya ilə sülh bağlandıqdan bir il neçə
il sonra Osmanlı dövləti Ukraynada nüfuz dairəsi üstündə Polşa ilə müharibəyə
başladı. 5 il davam edən bu müharibədə türklər uğur qazandılar. Polşa Osmalının
Ukrayna üzərində hakimiyyətini qəbul
etdilər.
1681-ci ildə Avstriya ilə münasibətlər
yenidən pisləşdi. Qatı katolik olan Avstriya
Imperatoru
protestant macarları zorla katolikləşdirmə siyasəti yeritdiyindən, macarlar Tekeli İmrenin başçılığı ilə üsyana başladılar və yardım üçün Türkiyəyə müraciət
etdilər.
1683-cü ildə Osmanlı ordusu baş vəzir Qara Mustafa paşanın başçılığı ilə Dunay çayını keçdi. İyulun ortalarında Vyana şəhəri mühasirəyə alındı. Mühasirə 2 ay davam etdi. Türklər şəhər üzərinə 18 dəfə hücum etsələr də müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. Vyananın mühasirəsinin uzanması düşmənə vaxt qazandırdı. Papanın təhriki ilə bəzi Avropa dövlətləri osmanlılara qarşı birləşdilər. Avstriyalılardan,almanlardan,polyaklardan ibarət 100 min nəfərlik ordu 1683-cü ilin sentyabrın əvvəlində Vyanaya yaxınlaşdı.
Qara Mustafa paşa böyük bir ordunun düşmənə
köməyə gəlməsi xəbərini eşidib Krım xanına onların Dunay çayından keçməsinə
imkan verməməyi tapşırdı. Ancaq baş vəzirlə ədavəti olan Krım xanı bu tapşırığı
yerinə yetirmədi.
Kalenberq dağı yanında başlanan döyüşdə
türk ordusunun hər iki cinahı pozuldu. Mərkəzdə
isə düşmənin aramsız hücumlarına baxmayaraq, müqavimət axşama qədər davam
etmişdi.Nəhayət, Qara Mustafa paşa Yanıqqalaya doğru güri çəkilməyə məcbur
oldu. O burada ordunun qalıqlarını toplayıb Budapeştə gəldi. Orduda
nizam-intizamı bərpa edib, Belqrada döndü. Lakin düşmənləri vəziri xəyanatda
günahlandırıb onun edamına nail oldular.
Osmanlıya qarşı "Müqəddəs birliy”in
yaradılması. Karlovitsa sülh müqavilələri.
Vyana ətrafında türk ordusunun məğlubiyyəti
Avropada böyük sevincə səbəb oldu. Bir sıra xristian dövlətləri bu fürsətdən istifadə
edərək, türkləri Avropadan qovub çıxarmaq planını həyata keçirməyə başladılar.
Roma papası təkidlə bu dövlətləri Türkiyəyə
qarşı birləşməyə çağırdı. 1684-cü ildə Avstriya, Polşa, Venetsiya, Malta
"Müqəddəs birlik” adlanan ittifaq təşkil etdilər. 1686-cı ildə Rusiya da bu
ittifaqa qoşuldu. Yalnız Fransa bu ittifaqa qoşulmadı. Müttəfiqlər hər tərəfdən
Osmanlı ərazilərinə basqınlar etməyə başladılar. Müharibə 10 ildən çox davam
etirildi.
1686-cı ildə "Müqəddəs birliy”in birləşmiş
ordusu şiddətli müqavimətdən sonra Budapeşti tutdu. 150 ildən bəri Türkiyənin əlində
olan Budapeştin itirilməsi böyük çaxnaşmaya səbəb oldu. Türklər kütləvi surətdə
Dunayın cənubuna keçməyə başladılar.1687-ci ildə Süleyman paşanın komandanlığı
ilə osmanlı ordusu Moxaç yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğradıldı. Bu məğlubiyyətdən
sonra yeniçərilər və sipahilər qiyam qaldıraraq
İstanbula döndülər. Sultan IV Mehmet taxtdan salındı və yerinə II
Süleyman sultan oldu.
Düşmənlər Macarıstanın çox hissəsini,
Belqradı, Dalmasiya və Bosniyanın da bəzi hissələrini ələ keçirdilər.
Osmanlıların vəziyyəti ağırlaşmışdı.
Tez-tez dəyişdirilən baş vəzirlər vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilmirdilər. Bu məsuliyyətli
anda Körpülü Fazil Mustafa paşa baş vəzir təyin olundu. Fazil Mustafa paşa 1) orduda nizam-intizam bərpa etdi,2) dövlət idarəçiliyində islahat
keçirdi,3) maliyyə vəziyyətini qaydaya saldı. Bundan sonra avstriyalılara qarşı
yürüşə başladı. Belqrad və bir çox ərazilər geri alındı. Düşmən Dunaydan şimala
sıxışdırıldı., venetsiyalılar üzərində bəzi uğurlar qazanıldı.
1691-ci ildə baş vəzir yenidən
avstriyalılara qarşı hərbi yürüşə çıxdı. Macarıstana daxil oduqdan sonra SALANKALİN adlı yerdə Avstriya ilə döyüşdə
Osmanlı ordusu məğlub oldu və Belqrada geri çəkildi.
Salankalin
döyüşündən sonra İngiltərə və Belçika hökümətləri sülh bağlanması üçün vasitəçi
kimi çıxış etdilər. Ancaq müttəfiqlər çox ağır şərtlər irəli sürdüklərindən
razılıq əldə olunmadı. Yenicə başlamış Avstriya-Fransa müharibəsi osmanlılara
bir qədər vaxt qazandırdı.
1695-ci ildə taxta çıxan sultan II Mustafa
itirilən əraziləri geri almaq məqsədilə Avstriya üzərində üç dəfə hərbi yürüş təşkil
etdi. İlk iki yürüşün uğurlu keçməsinə baxmayaraq, 1697-ci ildə üçüncü yürüşdə
Osmanlı ordusu düşmənin qəfil hücumuna məruz qaldı.Orduda başlanan fərariliyin
qarşısını almağa çalışan baş vəzir Körpülü Fazil Mustafa paşa fərrarilərdən
biri tərəfindən qətlə yetirildi.
Osmanlı
ordusu ağır məğlubiyyətə uğradıldı.
Məğlubiyyətdən sonra Türkiyə höküməti bir
neçə cəbhədə vuruşmağın mümkünsüzlüyünü anladı. 1699-cu ildə Belqradın
yanındakı Karlovitsa qəsəbəsində Osmanlı hökümətinin və müttəfiq dövlətlərinin
nümayəndələri toplandılar. 4 aylıq müzakirələrdən sonra Avstriya, Polşa və
Venetsiya ilə ayrı-ayrılıqda 25 il müddətinə müqavilələr imzalandı. Rusiya ilə
də 3 il müddətinə saziş imzalandı.
Avstriya ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən
bütün Macarıstan, habelə Xorvatiyanın bir hissəsi Avstriyaya keçdi. Polşa ilə
bğlanmış müqaviləyə görə
Podolya
əyaləti və ukrayna Polşaya verildi, bəzi qalalar isə osmanlılara geri
qaytarıldı. Polyakların Krım xanlarına ödədikləri illik xərac ləğv olundu.
Venesiya ilə bağlanan müqaviləyə görə
Moreya yarımadası və Dalmasiya sahilləri Venesiyaya keçdi.
Karlovitsa müqavilələri ilə osmanlı imperiyası İLK DƏFƏ olaraq xeyli ərazi
itirdi.
Venesiya və Avstriya ilə yeni müharibələr.
Pojarevatsk və Belqrad
sülh müqavilələri
Osmanlı höküməti beynəlxalq şəraiti əlverişli
sayaraq Moreyanı və Dalmasiya sahillərini geri almaq üçün 1715-ci ildə Venesiya
ilə müharibəyə başladı. Baş vəzir Damad Əli paşanın başçılığı ilə osmanlı
ordusu Moreya yarımadasını bütünlüklə geri qaytardı. Krit adasında
venesiyalılara məxsus limanlar ələ keçiridi. Avstriya höküməti osmanlıların
uğurlarından narahat oldu və kəskin narazılığını bildirdi. 1716-cı ildə iki
imperiya arasında yenidən müharibə başlandı. Macarıstan ərazisində baş verən döyüşdə
türk ordusu məğlubiyyətə uğradı. Baş vəzir Damad Əli paşa həlak oldu. Avstriyalılar bir sıra yaşayış məntəqələrini
və Belqrad şəhərini işğal etdilər. İngiltərə və Fransanın vasitəçiliyi ilə
1718-ci ildə Pojarevatsk müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə görə Serbiyanın və
Bosniyanın şimal hissəsi Avstriyaya verildi. Moreya Osmanlı dövlətində qaldı.
Əldə etdiyi ərazilərlə kifayətlənməyən
Avstriya yeni müharibəyə hazırlaşırdı. 1735-ci ildə hərbi əməliyyatlar yenidən
bərpa edildi. Avstriya bütün Serbiya ərazisini , habelə Bosniya və
Hertseqovinanı ələ keçirməyə can atırdı. 1735-ci ildə Avstriya ordusu 3 istiqamətdə
Osmanlı imperiyası ərazilərinə soxuldu. Nits şəhəri ələ keçirildi.
Osmanlı ordusu deşmənə inadlı müqavimət
göstərirdi. Bosniya valisi avstriyalılarla döyüşlərdə uğurlar qazandı və onları
Bosniyadan geri çəkilməyə məcbur etdi. Digər tərəfdən , Mehmet paşanın qüvvələri
düşməni məğlub edərək Nitsi geri aldılar. Osmanlı ordusu Dunay çayını keçməyə
imkan tapdı. Belqrad önündə düşmən daha bir ağır məğlubiyyətə uğradıldı, çəhər
mühasirəyə alındı.
1739-cu ilin sentyabrında Avstriya ilə
Belqrad müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə, Avstriya Belqrad şəhərini,
Serbiya və Bosniyanın şimal hissəsini Osmanlıya geri qaytarmağa məcbur oldu.
Beləliklə, XVIII əsrin ortalarında Osmanlı
dövləti Avstriya ilə apardığı uğurlu döyüşdən sonra şərəfli bir müqavilə
imzalanmasına nail oldu. Fransa bu müharibədə öz iqtisadi mraqları naminə
Türkiyəni müdafiə edirdi. Buna cavab olaraq
1740-ci ildə Fransaya əvvəllər verilmiş kapitulyasiya imtiyazları genişləndirildi.
Hacıqabul r-nu, UDULU kənd tam orta məktəbi,
müəllim Z. Əliyev
Rəylərin sayı:.