Türkiyə XVII əsrin II yarısı-XVIII əsrdə:-1ci dərs. Türkiyənin sosial-iqtisadi və hərbi geriliyi,Hərbi len sistemi, Avropa dövlətlərinin Türkiyəyə qarşı koalisiyasının yaranması,İlk təşəbbüs islahatları.
Türkiyə XVII əsrin II yarısı-XVIII
əsrdə- 1-ci dərs
XVII əsrin II yarısında Osmanlı
imperiyasının vəziyyəti
Yeni dövrün başlanğıcında Osmanlı imperiyası
Avropa,Asiya və Afrika qitələrində geniş
əraziyə və dünyanın çoxsaylı əhaliyə malik dövlətlərindən biri idi. Lakin o artıq öz əvvəlki qüdrərini
itirməyə başlamışdı.Osmanlı imperiyası
Tarixində
durğunluq adlanan bu dövr hələ XVI əsrin sonlarından başlayaraq XVII əsrin
sonlarına – geriləmə dövrünə qədər davam etmişdir.
İmperiyanın durğunluq və geriləmə mərhələsinə
daxil olmasının həm daxili, həm də xarici səbəbləri var idi.
Daxili səbəblər əsasən aşağıdakılardan
ibarət idi:
1.Bu dövr sultanlarının , o cümlədən digər
dövlət adamlarının fəaliyyəti nəticəsində
idarəçiliyin zəifləməsi;
2. Vergilərin artırılması və
iqtisadiyyatın əsasını təşkil edən kənd təsərrüfatının
tənəzzül etməsi;
3. Timar və ziyamıt sisteminin pozulması;
4.Ordu və donanmanın əvvəlki qüdrətinin zəifləsi.
Xarici səbəblər isə aşağıdakılardan ibarət
idi:
1.İntibah dövründən və reformasiya hərəkatlarından
sonra Qərbi Avropa dövlətlərinin
inkişaf edərək Osmanlı dövlətini geridə qoyması;
2.Böyük coğrafi kəşflərdən sonra ticarət
yollarının dəyişməsi;
3.Bəzi Qərbi Avropa ölkələrinə kapitulyasiya
hüququnun (imtiyazları) verilməsi;
4.Şərqdə Səfəvilər,Qərbdə isə Avstriya ilə
aparılan müharibələr.
Osmanlı imperiyasında da müxtəlif irqə, dilə,
dinə və mədəniyyətə malik xalqlar yaşayırdılar. Bu imperiyanı türklər özləri
idarə edirdilər. Ancaq elə bir vaxt gəlib çatmıdı ki, yeni işğal edilən ölkələrdə
idarəçilik üçün türk məmurları sayca azlıq təşkil edirdilər.
Dövlət lazımi səviyyədə və ədalətlə idarə
edildiyi zaman müxtəlif xalqların birgə yaşaması mümkün idi. Dövlət idarəçələyinin
tədricən pozulması , qanun və qaydalara əməl olunmaması ölkədə sabitliyi
pozurdu.
Durğunluq və geriəmə dövrünün sultanlarının
əksəriyyəti bacarıqsız şəxslər idilər.Məsələn, Sultan İbrahim (1640-1648) əsəbi
dar düşüncəli və çox hövsələsiz bir adam idi. Düşünmədən bir çox dövlət
adamlarını edam etdirmişdi. Onun dövründə rüçvətxorluq son həddə çatmışdı.
7 yaşında hakimiyyətə gəlmiş IV Mehmet
(1648-1687) dövlət işlərini tamamilə vəzirin öhdəsinə buraxmışdı. Özü isə
vaxtının çoxunu ovda keçirirdi.
Bu dövrdə dövlət işlərinin taleyi
sultanlardan daha çox onların
anaları,arvadları, kənizləri və ya saray xacələrindən asılı idi.
Artıq XVII əsrin ortalarından etibarən vəzirlik
və digər vəzifələr əsasən ağıllı və bacarıqlı şəxslərə tapşırılırdı. Bəzi
qabiliyyətsiz, rüşvət almaqdan və öz
təbii
olaraq, əhalidə dövlətə qarşı inamı azaldırdı.
Bu dövrdə baş vəzirlər tez-tez dəyişdirilir, yaxud edam olunurdular.
Müəyyən himayə və ya rüşvətlə əyalətlərə təyin olunan valilər və digər məmurlar
xalqı soyur, mərkəzə bol-bol hədiyyələr göndərirdilər.
Hərbi-len sistemi
Hərbi-len sisteminin zəifləməsi müşahidə
olunurdu. Çünki torpaq mülklərinin getdikcə daha çox adam arasında bölüşdürülməsi
len kimi verilmiş torpaq sahələrinin azalmasına səbəb olur və nəticədə len
Sahiblərinin
vəziyyətini ağırlaşdırıdı. Ağır vergiləri, o cümlədən AŞARI(vergi növü) ödəyə
bilməyən kəndli təsərrüfatları var-yoxdan çıxırdılar.
Avropanı və bütün Şərqi lərzəyə salan, çox
mükəmməl təşkilatı və ciddi intizamı ilə tanına Osmanlı ordusu öz qüdrətini
itirməyə başlamışdı. Qadağan olunmasına baxmayaraq yeniçərilər evlənir və
alverlə məşğul olurdular. Yeniçərilər məvaciblərini vaxtında almayanda döyüşə
getmək istəmir, baş vəzirlərin . digər yüksək vəzifə sahiblrinin , hətta
sultanların dəyişdirilməsi üçün bəzən qiyamlar qaldırırdılar.1651-ci ilin
sentyabrında yeniçəri dəstələrindən birinin başçılarından Bəktaş ağa bir qrup yeniçəri ilə IV Mehmetin
qardaşı şahzadə Süleymanı hakimiyyətə gətirmək məqsədi ilə qiyam qaldırmışdı.
Lakin IV Mehmetə sadiq qüvvələr şəhər əhalisinin köməyilə qiyamı yatırmışdı.
IV Mehmet onların tələblərini yerinə yyetirməyə
məcbur olmuşdu.
Timar,ziyamət qanunnaməsinə əməl
olunmurdu.Timar və ziyamətləri hərbi qulluğa yararlı olmayan şəxslərə də
verirdilər. Bu isə naarzılığa səbəb olurdu.
Donanma da yaxşı vəziyyətdə deyildi. Dənizçiliyə
diqqət veilmirdi. Krit adsının fəthindən
sonra donanma büsbütün "unudulmuşdu”.
1)Uzun sürən müharibələr,2)bir sıra ərazilərin
əldən çıxması,3)daxili qiyamlar üzündən vergi toplanmasında özbaşınalıq,4)
luzumsuz saray xərclərinin artması nəticəsində dövlətin maliyyə vəziyyəti pisləşmişdi.
Xəzinə boşalmışdı.
Sultan IV Mehmet bir dəfə əyanıları toplayaraq onlara belə bir sual vermişdi: "Nəyə görə mədaxil məxarici ödəmir, nəyə görə başqa mühüm işlər üçün vəsait çatışmır?”. Ona belə cavab vermişdilər:” Xalq qarət olunanda , xəzinə boş qalar”.
Əkinçilik və heyvandarlıq gündən-günə geriləyirdi.
Xüsusən də hərb sənayesi baxımsızlıq üzündən
tənəzzülə uğramağa başladı. Vaxtilə -1535-ci ildə Fransaya verilən
kapitulyasiya (latınca-fəsil,bu müqavilə
fəsillərə bölündüyü üçün belə adlanırdı) bu dövrdə daha da artırılmış,
belə imtiyazlar ayrı-ayrı dövlətlərin təbəələrinə də verilmişdi. Gömrük gəlirlərinin
azalması pulun digər ölkələrə axmasına, yerli sənayenin zərər çəkməsinə səbəb
olmuşdu.
Osmanlılar elm və texnikada elə bir irəliləyişə
nail ola bilməmişdilər. Dünya ticarət yollarının dəyşməsi nəticəsində Osmanlı
imperiyasına zərər dəymişdi.
Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasını hərbi-siyasi
cəhətdən zəiflətmək planlarının tərkib hissələrindən biri də onların imperiya tərkibində
xalqların
narazılıq
və qiyamlarından geniş istifaadə etməsi təşkil edirdi. Avstriyanın,
Venetsiyanın, Vatikanın , xüsusilə də Rusiyanın təhriki ilə yunanlar,
bolqarlar, serblər və başqaları mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam
qaldırır,hayduklar adlandırılan quldur dəstələri
təşkil edir hakimiyyət orqanlarının nümayəndələrinə
qəddarlıqla divan
tuturdular.Türkiyə hökümətinin bu qiyamları yatırmaq cəhdləri
Avropa dövlətlərinin və
xüsusi olaraq Rusiyanın ciddi müdaxiləsi ilə üzləşməli
olurdu.
Belə ağır vəziyyətdə ölkəni düşdüyü iqtisadi
və siyasi vəziyyətdən çıxarmaq vəzifəsi 75 yaşlı Körpülü Mehmet paşaya
tapşırıldı. Baş vəzir Körpülü Mehmet paşa bir neçə bölgədə baş vermiş qiyamları
yatırdı. Şərti torpaq mülkiyyəti olan timar sahiblərinin yenidən yenidən qeydə
alınması zorla həyata keçirdi. Timarçılar arasında intizamı möhkəmləndirərək,
feodal hərbi dəstələrinin sayını artırdı. Mərkəzi hökümətin tələblərini yerinə
yetirməyən timar sahiblərinə divan tutdu.
Məcburi tədbirlər vasitəsilə Körpülü Mehmet
paşa xəzinəni doldururdu. O,vəqf torpaqlarından gələn gəlirlərin və sultanın şəxsi
xəzinəsinin bir hissəsini dövlətin xeyrinə müsadirə etmişdi. Bu tədbirlər ona
ordunu və xüsusən hərbi dəniz donanmasını möhkəmləndirməyə imkan vermişdi.
Körpülü Mehmet paşanın ölümüündən sonra uzun
müddət baş vəzir vəzifəsi onun ailəsində
saxlanmışdı. Körpülü nəslindən olan dövlət xadimlərinin tədbirləri Osmanlı
imperiyasının daxili vəziyyətini müəyyən müddətə yaxşılaşdırsa da, onun gələcək
tənəzzülünün qarşısını ala bilmədi.
Hacıqabul
r-nu, UDULU kənd tam orta məktəbi, müəllim Zakir Əliyev
Rəylərin sayı:.