İngiltərə burjua inqilabı.4-cü dərs.Respublikanın elan edilməsi.Kromvelin protektoratlığı,1688-ci il çevrilişi,İnqilabın əhəmiyyəti. müəllim Zakir Əliyev
İNGİLTƏRƏ BURJUA İNQİLABI- 4-cü
dərs:
İnqilabın başa çatması. İngiltərənin parlamentli monarxiyaya çevrilməsi
İngiltərənin respublika elan edilməsi
Parlamentin 1649-cu il 17 mart tarixli qərarı ilə İngiltərədə kral
hakimiyyəti, iki gün sonra-19 martda isə Lordlar palatası ləğv edildi.
1649-cu il mayın 19-da İngiltərə respublika elan edildi. Hakimiyyət
varlı tacirlərin, sahibkarların və yeni zadəganların əlinə keçdi. Bütün
qanunverici hakimiyyət İşmalar palatasının şəxsində bir palatalı parlamentin
əlində cəmləşdi. İcra hakimiyyəti Oliver Kromvelin başçılıq etdiyi 41 nəfərdən
ibarət şuraya tapşırıldı.
İngiltərənin respublika elan edilməsi inqilabın yüksəlişi, inqilabi
mübarizənin çox böyük qüvvə kəsb etməsi demək idi.
Lakin şəhər və kənd yoxsullarının vəziyyəti yaxşılaşmadı. Vətəndaş
müharibəsi ölkəni sarsıtdı, özü ilə aclıq və fəlakət gətirdi.
Levellerlər ordu hissələrinə müraciət
edərək, onları üsyana çağırdılar. Bu çağırışa cavab olaraq ayrı-ayrı polklarda
həyacanlar başladı. Kromvel bu həyacanları yatırmaq üçün bütün işlərə şəxsən özü başçılıq edirdi. Ordunu
müxalif qüvvələrdən təmizlədiyi üçün parlament ona hərarətlə təşəkkür etmişdi.
London varlıları isə Kromvelə qızıldan hazırlanmış çay dəst hədiyyə vermişdi.
1649-cu ilin əvvəllərində Uinstenli başda
olmaqla bir qrup kəndli Londonda olan təpələrin birində boş yeri şumladı və az
sonra hərəkat bütün başqa bölgələri əhatə etdi. Kənd yoxsulları vı sənətkarlar
torpağı əkib becərir, boş yerləri şumlayırdılar. Buna görə də belələrini
diggerlər, onlar isə özlərini "həqiqi bərabərçilər” adlandırıdılar. Diggerlər
levellerlərdən fərqli olaraq torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətə qarşı çıxır,
təkcə siyasi bərabərlik deyil, iqtisadi bərabərlik də tələb edirdilər.
Lakin respublika kasıbların bu dinc
hərəkatını da amansızcasına yatırdı: onların əkinləri məhv edildi, yandırıldı,
özləri isə həbsxanalarda saxlanılaraq təhqir edilirdi.
Levellerlər feodal mükəlləfiyyətlərinin
ləğvini tələb etmədiklərinə görə geniş kütlələr onların müdafiəsinə qalxmadlar.
Feodal mükəlləfiyyətlərini saxlamaq və le
vellerləri əzməklə butjuaziya və
yeni zadəganlar xalq içərisində öz dayaqlarını zəiflətdilər.
İrlandiya və Şotlandiyanın işğal edilməsi
Levellerlərdən təsirini heçə endirmiş Kromvel orduda rəhbərliyi tamamilə
öz əlinə keçirdi və hərbi müdaxiləyə başladı. 1649-cu il avqustun 13-də 132
gəmidən ibarət güclü donanma ilə İrlandiya sahillərinə 10 min nəfərlik yaxşı
silahlandırılmış qoşun çıxardı. Bu yürüşdə qarşıya bir sıra vəzifələr qoyulmuşdu:
"Yaşıl ada”nı ingilis müstəmləkəsinə çevirmək,irland kəndlilərin torpaqlarını
əsgər və zabitlərə paylamaqla ordunun əhval-ruhiyyəsini qaldırmaq.
İrlandiyadakı müharibə artıq vətəndaş
müharibəsi deyildi, bu müharibə müstəmləkəçilik, soyğunçuluq müharibəsi idi. Kromvelin
ordusu kəndləri yandırır, əhalinin azuqələrini məhv edir, əkinləri
tapdalayırdılar. Əsir düşən irland-katoliklərin hamılıqla məhvinə əmr verən
Kromvel öz hərəkətlərini "ədalətli Allah məhkəməsi " adlandırdı.
Bir çox irlandiyalını Kromvel adanın az münbit
olan qərb torpaqlarına sürgün etdi, onların torpaqlarını isə özünün zabit və
əsgərlərinə payladı. İrlandiya səhraya çevrildi.Onun əhalisinin üçdə biri məhv
edildi. İrlandiya kəndliləri lendlordlardan tamamilə asılı olan icarədarlara
çevrildilər.
İrlandiyanın işğal edilməsi "yeni tipli”
inqilabi ordunun işğalçılar ordusuna çevrilməsinə səbəb oldu. Bu inqilabın
sonrakı inkişafına və möhkəmlənməsinə mane oldu. Respublikanın və inqilabin
digər nailiyyətlərini müdafiə etmək əvəzinə ordu İrlandiyanı qarət etməyə
başladı.
1652-ci ildə Kromvel ordusu Şotlandiyaya
soxulub orada ingilis əksinqilabına kömək göstərən yerli feodalların qoşununu
darmadağın etdi. Şotlandiyanın müstəqilliyinə son qoyuldu.
Kromvelin hərbi diktaturasının yaradılması
Kromvelin siyasəti ölkədə sabitlik
yaratmadı. Kəndli icarədarlara torpaq sahəsi və
icma torpaqlarından istifadə hüququ verilmədi. Respublika kütləvi
işsizliyin və səfilliyin qarşısını almaq üçün heş bir tədbir həyata keçirmədi.
Uzunmüddətli parlament öz nüfuzunu itirdi. Varlı sahibkarlar və yeni zadəganlar
belə qənaətə gəldilər ki, ölkədki həyacanlar son qoymaq üçün güclü şəxsin
hakimiyyətini yaratmaq lazımdı.
Ordunun yuxarı dairələri və zadəganlar
bütün hakimiyyəti Kromvelə verməyi qərara aldılar.1653-cü ildə respublikaya və
inqilaba son qoyan əksinqilabi çevriliş baç verdi. Kromvel " İngiltərə.
Şotlandiya və İrlandiya azad dövləti”nin lord- protektoru elan olundu. Əslində
protektorluq rejimi yeni zadəganlar və burjuaziyanın əlaltisi olan Kromvelin
hərbi diktaturası idi.
Lord-protektor qanunlar verməyə və ölkəni
parlamentsiz idarə etməyə başladı.Güclü ordu onun tabeliyində idi. Bütün
İngiltərə Kromvelə sadiq generalları vilayətlərə başçılıq edirdi. Protektorat faktiki
olaraq monarxiyanın dirçəlməsinə gətirib çıxartdı. Zabitlər tərəfindən ona
təklif olunmuş taxt-tacdan imtina etməsinə baxmayaraq, Kromvel zahirən kralı
təqld edirdi. Onun hakimiyyəti bütün əvvəlki kralların hakimiyyətini kölgədə
qoymuşdu. Kromvel inqilab tarixində iki rol oynafı: əvvəlcə o, inqilabın
başçısı, sonra isə onun boğucusu oldu.
Lord-protektor ölkəni yeni zadəganların və
burjuaziyanın mənafeyinə uyğun olaraq idarə edirdi. 1654-cü ildə Kromvel
ingilislərin dənizdə başlıca rəqibi olan Hollanduya üzərində qələbə qazandı.
O dövrdə Hollandiyanın ticarət donanması
İnfiltərə və Fransanın birlikdə götürülmüş donanmasından iki dəfə çox idi.
Hollandları "dəniz faytonçuları” adlamdırırdılar: öz gəmilərində onlar bir çox
ölkələrin, o cümlədən İngiltərənin mallarını daşıyırdılar. Hollandiya ilə bu
müharibədə qələbə ingilis burjuaziyasının dünya ticarətində payının artmasına
imkan verdi.
Stüartlar sülaləsinin bərpası
1658-ci ildə Oliver Kromvel vəfaat etdi və
oğlu Riçard Kromvel pritektor elan olundu. Lakin fərasətsiz Riçard hakimiyyəti
əlində saxlaya bilmədi. Yeni zadəganlar və burjuazuya özləri üçün əlverişli
şərtlər əsasında məhdud monarxiyanı bərpa etmək qərarına gəldilər. Edam edilmiş
kralın oğlu II Karl 1660-cı ildə taxta dəvət edildi. I Karl inqilab
iştirakçılarını təqib etməyəcəyinə,
torpaqların yeni sahiblərində qalacağına və digər bu kimi məsələlərə
toxunmayacağına söz vermişdi. O, parlamentin razılığı olmadan vergi
qoymayacağını da öhdəsinə götürmüşdü. Bu Stüartlar sülaləsinin bərpası demək
idi. Parlament Lordlar Palatasının bərpasına razılıq vermişdi və anqlikan
kilsəsi də dövlət kilsəsi yenidən elan edlmişdi.
Çox keçmədi kİ, II Karl götürdüyü öhdəlikləri
pozmağa başladı.İnqilabın bir çox xadimləri edam edildilər. Kral parlamenti
tez-tez buraxmağa baçladı və hətta onu bir neçə il çağırmadı. II Karl Fransa
kralından gizli pul borcu alaraq, onunla İngiltərənin mənafeyinə zidd ittifaq
bağlamışdı. Halbuki Fransa dünya ticarətində və müstəmləkələr uğrunda
mübarızıdə İngiltərənin ən təhlükəli rəqibi idi.II Karl habelə,qadağan
edilməsinə baxmayaraq, muzdlu ordu yaratmışdı.
1688-ci il çevrilişi.
Parlamentli monarxiyanın yaradılması.
II karlı əvəz edən II Yakov sələfindən irəli gedərək bütün xalqın nifrət
etdiyi katolik dinini bərpa etməyə
cəhd göstərdi.Bu,
cəmiyyətdə Stüartlara qarşı böyük etimadsızlıq dalğasının güclənməsinə səbəb
oldu.Yeni zadəganların yuxarı dairələri mütləqiyyətin bərpasına yol verməmək
üçün , həm də xalq üsyanlarından qorxaraq döxvət çevrilişi etmək qərara
aldılar.Parlament II Yakovu devirdi və Hollandiya hakimi, II Yakovun qızı
Mariyanın əri Oranlı Vilhelmi hakimiyyətə gətirdi. Vilhalm və Mariya protestant
olduqları üçün ölkədə katolik dininin bərpası təhlükəsi səngidi.
1688-ci ildə Vlhelm ordu ilə İngiltərənin
cənub-qərbinə çıxaraq Londona yollandı. II Yakov xəlvətcə Fransaya qaçdı. Bu
saray çevrilişi nəticəsində İngiltərədə parlamentlə kral arasındakı mübarizəyə
son qoyuldu. 1689-cu ildə parlament "Hüquqlar haqqında bill” qəbul etdi. Bu
qanun məhdud parlamentli monarxiya rejimini və parlamentin hökmranlığını təsbit
etdi. Kral ordu və məhkəmə üzərində hakimiyyət hüququndan məhrum olundu, qanuna
rabe edildi,ölkənin maliyyəsi parlamentin ixtiyarına keçdi.Kral parlamentin
qəbul etdiyi qanunları qəbul etdyi qanunları ləğv etmək, vergi qoymaq və qoşun
toplamaq hüquqlarından məhrum edilirdi. Yuxarı təbəqələrin dövlət çevrilişinin
silahlı mübarizə olmadan başa çatmasının səbəbi isə inqilabın gedişində
mütləqiyyətin əsasının sarsılması idi.
Oranlı Vilhelm mərhəmətli və vicdanlı adam
idi. Avropada istedadlı sərkərdə kimi şöhrət qazanmışdı. Lakin bir çox
ingilislər onu sevmirdi və yadelli hesab edirdi. Buna baxmayaraq, Oranlı
Vilhelm İngiltərədə 15 il hakimiyyət sürmüşdü.
İngiltərə burjua inqilabının tarixi əhəmiyyəti
İngiltərə burjua inqilabı mütləqiyyətə son
qoysa da , feodal qaydalarına zərbə vursa da, başa çatmamış qaldı. İnqilab
kəndlilərin mülkədarlardan asılığını tamamilə ləğv etmədi və onları torpağın
sahibi etmədi. Töycü qalmışdı. Feodalizm qalıqları hələ də mövcud idi. Ona görə
də İngiltərə burjua inqilabı həm də natamam inqilab idi. Çünki inqilabın
başında burjuaziya ilə ittifaqda olan yeni zadəganlar dururdular və onlar
mülkədar torpaq sahibliyinin saxlanmasında maraqlı idilər.
İnqilab İngiltərədə kapitalizmin inkişafına
təkan verdi. Ölkədə hakimiyyətə sahib olan torpaq aristokratiyasının bir
hissəsi yeni zadəganlar və burjuaziya ilə bağlı idi. Onlar parlament vasitəsilə
kapitalist münasibətlərinin inkişafına müsbət təsir göstərən bir sıra qanunlar
qəbul edilməsinə nail oldular. Parlament ticarətin inkişafına mane olan
amilləri aradan qaldırdı.
İnqilabın qələbəsi nəticəsində muzdlu əməkdən
istifadə edilən kənd təsərrüfatında kapitalist münasibətləri sürətlə inkişaf
etməyə başladı və sənaye sahələrində texnika tətbiqi genişləndi. Ölkədə hüquqi
dövlət, vətəndaş cəmiyyətinin rüşeymləri meydana gəldi.İngiltərə inqilabı və
onun respublika quruluşu, hamının qanun qarşısında hüquq bərabərliyi digər
Avropa ölkələrinin gələcək inkişfına böyük təsir göstərdi.
İzahlı lüğət:
1.Yeni
zadəganlar- təsərrüfatı kapitalistcəsinə, yəni muzdlu əmək tətbiq etməklə
təşkil edən İngiltərə zadəganı;
2.Fermer-kapitalist
kənd təsərrüfatında muzdlu əmək tətbiq edən sahibkar;
3.Puritan-latınca
"purus” ,yəni təmiz deməkdir. Dəbdəbəli kilsə ayinlərinə və mərasimlərinə qarşı
çıxan dini məzhəb;
4.Bill-ingiliscə
"qanun” deməkdir.Parlament üzvünün irəli sürdüyü qanun layihəsi. Parlament tərəfindən
qəbul və dövlət başçısı tərəfindən təsdiq edidikdən sonra qanun qüvvəsi almış
olur;
5.Xartiya(ingiliscə)-mühüm
məsələəri özündə əks etdirən sənədləri, eləcə də konstitusiyanı və s. belə
adlandırırlar;
6.Petisiya-
kollektiv müraciət forması;
7.Kavaler-
ingiliscə "cəngavər” deməkdir.Vətəndaş müharibəsi dövründə kral tərəfdarlarına
verilən ad;
8.Girdəbaşlar-
parlamentin tərəfdarları.Onlar saçlarını dəyirmi vurdurur və gur saç
saxlayırdılar;
9.
Levellerlər- ingiliscə "bərabərçilər” deməkdir;
10. Digger-ingiliscə
"yerqazan” deməkdir. Diggerlər öz tələblərində levellerlərdən daha irəli
getdikləri üşün özlərini "bərabərçilər” də adlanmışdılar.
Hacıqabul rayonu,UDULU kənd tam
orta məktəbi, müəllim Z. Əliyev
Rəylərin sayı:.