Fransa burjua inqilabı. İnqilabın başlanması.1789-cu il üsyanı.İnqilabın qələbəsi.
FRANSA BURJUA İNQİLABI (1-Cİ DƏRS)
XVIII əsrdə Fransada narazılığın artması,üçüncü silk(bütün aşağı təbəqə) ilə iki əvvəlki silklər(rühanılər və zadəganlar) arasında mübarizənin kəskinləşməsi,köhnə qayda-qanunun tənqidi—bütün bunlar katolik kilsəsinə,feodal qaydalarına .silki quruluşa qarşı təzyiq halında təzahür edirdi.Qabaqcıl filosoflar və yazıçılar,iqtisadçılar və tarixçilər mütərəqqi,çox vaxt inqilabi xarakterli ideyalar irəli sürürdülər.Onlar Fransa burjua inqilabından çox-çox əvvəl mütləq monarxiyanı,feodal quruluşunu tənqid etməyə başlamışdılar.Feodalizmin tənqidi onun siyasi cəhətdən dağılmasından xeyli əvvəl başlanmışdı.Bu böyük ideya hərəkatı coralar maarifçilik,onun Iştirakçıları isə maarifçilər adlandırılmışdı.
Yaranmaqda olan burjuaziyanın və xalqın mənafeyini müdafiə edən maarifçilər feodal qaydalarına qarşı çıxmaqla yanaşı,xüsusi sahibkarlığın sərbəstliyi,şəxsiyyət və cəmiyyətin kilsə və mütləqiyyət zülmündən azad edilməsi uğrunda da mübarizə aparırdılar. Beləliklə,maarifçilər öz qabaqcıl ideyları ilə insanların şüuruna təsir göstərərək,onları mövcud ictimai quruluşun əsaslı şəkildə dəyişdirilməsinə,burjua inqilabına hazırlaşmaqla bu inqılabı ideyaca yetişdirmiş oldular.
XVIII əsr fransız maarifçilərinin əsas nümayəndələri bunlar idi:
1.Fransua Mari Aruye(Volter)(1694-1778):O özünün "İngiltərə haqqında fəlsəfi məktub-ları” əsərində çıxış yolunu köhnəlmiş qaydaların dəyişdirilməsini inqilabla deyil, "maariflən-miş monarxdan” gözləyirdi.Onun əsas idealı "flosof kral”,maarifpərvər və liberal monarx idi.Dövlət quruluşunun konstitusiyalı monarxiya olmasını arzulayır,bütün adamların qanun qarşısında bərabər olmasını ,hər cür imtiyazların ləğv edilməsini tələb edirdi.
2.Şarl Lui Monteskye(1689-1755) "İran məktubları”(1721) və "Qanunların ruhu”(1748) adlı əsərlərində konstitusiyalı monarxiyanı ideal dövlət quruluşu hesab edirdi.O,coğrafi şəraitin rolunu qiymətləndirir və siyasi xəyanətlərin aradan qaldırılması üçün təminatı hakimiyyətin üç yerə (qanunverici,icra,məhkəmə) bölünməsini və qarşılıqlı məhdudlaşdırılmasında görürdü.Bu ideyalar Fransa burjua inqilabının qanunvericiliyinə böyük təsir göstərdi.
3.Jan Jak Russo (1712-1778) "Elm və incəsənət haqqında” və "İnsanlar arasında bərabərsizliyin səbəbləri və əmələ gəlməsi haqqında düşüncələr” əsərlərində dərin ideya sistemi yaratmışdır.O,digər maarifçilərdən fərqli olaraq,monarxiyanı tamamilə məhv etmək və respublika idarə üsulu tərəfdarı idi.Russonun siyasi idealı demokratik formada xalq haki-miyyəti idi.Russonun baxışları geniş xalq kütlələrinin—kəndlilərin,sənət-karların mənafeyini və əhvali-ruhiyyəsini əks etdirirdi.Onun baxışları yakobinçilərin demokratik ideyalarına bö-yük təsir göstərmişdi.
4.1751-ci ildən Dalamber və Didronun redaktəsi altında "Ensiklopediya” (izahlı lüğət) çıxmağa başlamış və 1757-ci ildə hökümət tərəfindən qadağan edilmişdi. "Ensiklope-diya”çılar göstərirdilər ki,bütün fəaliyyətinin əsasını din deyil,idrak,maarif və elm təşkil etməlidir.Ensiklopediyaçılar xüsusi mülkiyyətə,azad sahibkarlığa,kənd təsərrüfatına,sənaye və ticarətlə qoyulmuş bütün məhdudiyyətlərin ləğv olunmasını müdafiə edir,silki cəmiyyəti tənqid atəşinə tuturdular.
Beləliklə,maarifçilərin qabaqcıl ideyaları Fransa burjua inqilabının hazırlanmasında və gedişində mühüm rol oynadı,onun ilkin ideoloji şərti oldu.
İnqilabın ilkin şərtləri və səbəbləri
XVII əsrdə mütləq monarxiyanın mövcud olduğu Fransa Qərbi Avropanın ən güclü dövlətlərindən biri idi.Mütləqiyyət kral tərəfindən uzun müddət feodal pərakəndliyi şəraitində movcud olan ölkənin vahid dövlət şəklində birləşdirilməsi nəticəsində yaranmışdı.Ölkədə ali hakimiyyət krala məxsus idi.Baş Ştatlar (parlament) qanunvericilik deyil,məhkəmə və inzibati orqan kimi fəaliyyət göstərirdi.
Lakin XVIII əsrdə Fransa monarxiyasının zahiri cah=cəlalı qalmaqda idi.İctimai həyatın bütün sahələrində feodal-mütləqiyyət quruluşunun dərin böhranı hiss olunurdu.Kral XV Lüdoviq(1715-1774) ovla məşğul olur və dövlət işləri ilə məşğul deyildi.Fransa monarxiyası XVIII əsrdə bəzi hərbi və diplomatik qələbələr qazansada ,bütövlükdə onun beynəlxalq nüfuzu açağı düşməkdə idi.Feodal gerilik onu müstəmləkələr uğrunda İngiltərə ilə mübarizədə məğlubiyyətə uğratmışdı.Yeddiillik müharibənin(1756-1763) gedişində İngiltərə Kanadanı ələ keçirmiş və Hindistanda üstünlüyə nail olmuşdu.
Kral hakimiyyəti və imtiyazlı silklər- zadəganlar və ruhanilər hər hansı islahat keçirilmə-sinin qəti əleyhinə çıxırdılar.1774-cü ildə kral taxtına iradəsiz,cahil və tənbəl olan XVI Lüdovik əyləşdi.O,Avstriya imperatorunun qızı Mariya-Antuanetta ilə evlənmişdi.Kraliça əri kral üzərində böyük təsirə malik idi və hər cür Islahatın əleyhinə çıxırdı.
XVIII əsrin əvvəllərində kənd təsərrüfatı,sənaye və ticarət tənəzzül dövrünü
keçirirdi.Əhalinin yoxsul təbəqələri səfalət içində və zülm altında yaşayırdılar.Fransa əsasən aqrar ölkə idi. 25 milyonluq əhalinin ancaq 2 milyonu şəhərdə yaşayırdı.Əhalinin əsas hissəsini kəndlilər təşkil edirdi.Torpağın icarəyə verilməsinin ən geniş yayılmış növü məhsulun bir hissəsinin alınması ilə nəticələnən yardarlıq idi.Yoxsul kəndlilər çox vaxt varlıların təsərrüfatında günəmuzd işləyirdilər.Ölkəni şimalında günəmuzd işləyənlərin əməyindən istifadə edən kaitalist fermer təsərrüfatı inkişaf etmişdi.Lakin feodal torpaq sahibliyi kənd təsərrüfatının inkişafını ləngidirdi.
XVIII əsrdə Fransa kəndində ən ağır vergilər məhsulun dörddə bir hissəsinə bərabər olan töycü və biyar idi.Vergiləri çox vaxt pul şəklində verirdilər.Kəndlilər senyorlara digər çoxlu vergilər də verirdilər.
Kəndlilər həmçinin dövlətə də can vergisi və s. ödəməli idilər.Müstəqil dövlət vergisi olan tayla(hissə) daha soyğunçu xarakter daşıyırdı.Senyorlara və dövlətə verilən vergilərin və yerinə yetirilən mükəlləfiyyətlərin son dərəcə ağırlığı hər yerdə kəndlilərin narazılığına səbəb olurdu.
Bütün bunlara görə də Fransada ən mühüm məsələlərdən biri feodal münasibətlərinin ləğv edilməsi,başqa sözlə kənddə yeni ictimai münasibətlərinin bərqərar edilməsindən ibarət idi.
XVIII əsrin ortalarında Fransada sənaye və ticarət xeyli genişlənmişdi.Bu zaman
istehsalda manufakturalar həlledici rola malik idi.Ölkənin ən iri şəhəri olan Parisdə 600 min nəfərə qədər əhali yaşayırdı.Əhalinin əksəriyyətini şəhər plebeyi təşkil edirdi.Paris zinət əşyaları istehsalının mərkəzi idi.Burada çoxlu miqdarda zəngin paltar,müxtəlif mebel,zərgərlik məmulatı istehsal edilirdi.Marsel də xeyli dərəcədə sənaye və ticarətlə məşğul olan mərkəz kimi tanınırdı.İpək toxuculuğu ilə məşğul olan sənaye sahələri Lionda cəmləşmişdi.
Daxili və xüsusən xarici ticarət daim artırdı.XVIII əsrin ikinci yarısında xarici ticarət əsrin əvvəl ilə müqyisədə dörd dəfə artmışdı.Lakin bütün Fransanın ayrı-ayrı bölgələrini ayıran sərhədlərdən keçirilən mallardan gömrük alınması daxili ticarətin inkişafını ləngidirdi.Çox vaxt hər hansı əmtəəni xaricdən Parisə gətirmək onu ölkənin şimalından , yaxud qərbindən gətirməkdən asan olurdu. Çəki və ölçü vahidlərinin müxtəlif olması da daxili ticarəti çətinləşdirirdi.
Beləliklə,XVIII əsrin ikinsi yarısında Fransanın kənd təsərrüfatında, sənayesində və ticarətində məhsuldar qüvvələrin artmasına mane olan köhnəlmiş feodal qaydalarını ləğv etmək zərurəti yaranmışdı.
XVIII əsrdə Fransada sosoial –iqtisadi inkişafı ləngidən amillərdən biri əhalinin silklərə bölünməsi idi.Əhali üç silkə (təbəqəyə) bölünürdü:
1.ruhanilər; 2.zadəganlar; 3.burjuaziya,kəndli,sənətkar, fəhlələr.
Birinci və ikinci silk(təbəqə) imtiyazlı təbəqə olub heç bir vergi ödəmirdilər. Ali dövlət vəzifələri zadəganların əlində idi.Zadəganların əksəriyyəti,o cümlədən ruhanilərin yuxarı dairələri mütərəqqi dəyişiliklərə möhkəm müqavimət göstərirdilər.Onlar hər cür islahat səhdlərini üətiyyətlə rədd edir,öz imtiyazlarını möhkəmləndirməyə və dövlət işlərində öz siyasi təsirlərini genişləndirməyə çalışırdılar.
İngiltərədə hələ inqilabdan əvvəl zadəganların bir hissəsi sənaye və ticarətlə məşğul olur, istehsalda muzdlu əməkdən istifadə edirdi, mütləqiyyətin məhdudaşdırılmasında maraqlı idilər. Fransada isə İngiltərədən fərqli olaraq belələri azlıq təşkil edirdi.Zadəganların əksəriyyəti kəndlilərin ödədikləri vergilər hesabına yaşayırdı və inqilaba düşmən münasibət bəsləyirdi.
XVIII əsrin ikinci yarısında mütləqiyyətə qarşı güclü müxalifət qüvvələri meydana gəlmişdi ki, bunlar da müxtəlif sosial təbəqələri əhatə edirdi.Onların qabaqcıl dəstəsi güclənməkdə olan burjuaziya idi. Burjuaziya, yəni tacirlər,manufaktura sahibləri,bankirlər iqtisadi cəhətdən güclü olsalar da , onlar silki imtiyazlar sistemindən və hüquqsuzluqdan əziyyət çəkirdilər. Mütləqiyyətə qarşı mübarizədə burjuaziyanın müttəfiqləri kəndlilər, sənətkarlar və fəhlələr idilər.Həmçinin birinci və ikinci silklərdən olan bəzi mütərəqqi nümayəndələr narazı zadəganlar və ruhanilərin aşağı hissəsi də islatların keçirilməsini tələb edirdilər.Çox idilər.Fəhlə təbəqəsi hələ yenicə təşəkkül tapırdı. Manufaktura fəhlələrin,sex usta köməkçilərinin və şagirdlərin,mövsümü günəmuzdçuların vəziyyəti çox ağır idi.Sahibkarlar kiçik bir qüsura görə fəhlələri incidir və cərimə edirdilər.Ona görə də üçüncü silkin bütün təbəqələri ruhanilərin və zadəganların silki imtiyazlarının ləğv edilməsinə və kral hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasına çalışırdılar.
Beləliklə,silki quruluşun və mütləqiyyətin ləğv edilməsi yetişməkdə olan burjua inqilabının qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri idi.
Hacıqabul rayonu, UDULU kənd tam orta məktəbi,
Müəllim Z.Əliyev
Rəylərin sayı:.