İtaliya müasir dövrdə: müharibədən sonra sosial-iqtisadi vəziyyət,İtaliya 50-60-cı illərdə , müasir dövrdə
İtaliya müasir dövrdə
Müharibədən sonra sosial-iqtisadi vəziyyət
Hələ 1944-cü ildə yaradılmış koalision hökümət
təsərrüfatın bərpasına və ölkənin siyasi həyatının demokratikləşdirilməsinə yönəldilmiş
bir sıra tədbirlər həyata keçirtdi.Mülkədarların becərmədikləri torpaqlar kəndlilərə
verildi. Əmək haqqı zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsinə uyğunlaşdırıldı.
Monarxiya dövlət formasını ləğv etmək məğsədilə
1946-cı il iyunun 2-də referendumu və eyni zamanda Müəssislər məclisinə seçkilər
keçirildi. Nəticədə respublika tərəfdarları qaalib gəldilər. İtaliya respublika
elan olundu.
Müəssislər Məclisinə seçkilərdə yerlərin çoxusunu
XDP qazandı. Partiyanın lideri Açide Qasperi (1881-1954) hökümətin başçısı
oldu.
Müharibədən qalib gəlmiş dövlətlər 1947-ci
ilin fevralında İtaliya ilə sülh müqaviləsi imzaladılar. Həmin müqaviləyə görə
İtaliya müstəmləkələrdən məhrum edilirdi. 9 min kvadrat kilometrlik bir ərazi
Fransa və Yuqoslaviyaya güzəştə gedildi. İtaliya SSRİ, Yuqoslaviya, Yunanıstan,
Albaniya və Həbəşistana təzminat ödəməli oldu. Ölkədə faşist təşkilatlarının
yaradılması qadağan olundu. Hərbi qüvvələrin sayı məhdudlaşdırıldı. Cəmiyyətin
demokratikləşdirilməsi yolları müəyyənləşdirildi. Bu dövrdə İtaliya iqtisadi vəziyyətini
yaxşılaşdırmaq üçün xarici kreditlərə böyük ehtiyac hiss edirdi. ABŞ bu krediti
verməyə hazır idi. Lakin prezident H.Trumen belə bir tələb irəli sürdü ki,
yalnız İtaliya hökümətinin tərkibindən kommunistlər çıxarıldığı təqdirdə ona
kredit verilə bilər. Bu tələb yerinə yetirildi. 1947-ci ilin martında
kommunistlər hökümətin tərkibindən çıxarıldılar. Sosialistər, bir qrup istisna
olmaqla, həmrəylik əlaməti olaraq höküməti tərk etdilər. 1948-ci ildə İtaliya
ABŞ-dan "Marşall planı” üzrə iqtisadi yardım aldı.
1947-ci ildə ölkədəki apaıcı partiyaların –
XDP, İKP və İSP-nin iştirakı ilə demokratik konstitutisiya hazırlandı. Yeni Konstitutusiyaya əsasən hər
cür ayrı-seçkilik qadağan olundu.
Qadınlar kişilərlə bərabər hüquq
aldılar, Andlı məhkəmə yaradıldı.Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil olması təsbit
olundu. Çoxpartiyalı sistem və proporsional seçki qaydası tətbiq olundu.
Konstitutusiyaya görə Deputatlar palatasında
nisbətən çox yer qazanan partiya höküməti təşkil edirdi. Müxafiq yer almış digər
partiyaların nümayəndələri də hökümətin tərkibinə daxil edilirdilər.
1948-ci ilin aprelində parlamentə yeni
seçkilər keçirilirdi. ABŞ-ın verdiyi kredit hesabına ölkədəki iqtisadi çətinliklərin
aradan qaldırmaq çüarı ilə seçkilərə gedən XDP böyük müvəffəqiyyət qazandı,
12,7 milyon səs topladı. Bütün sol partiyalar və təşkilatlar Xalq Demokratik Cəbhəsində
(XDC) birləşsəlır də , cəmi 8 milyon səs ala bildilər. A.Qasperi yenidən hökümət
təşkil etdi. Respublikanın qurulması prosesi başa çatdırıldı.
50-60-cı illərdə siyasi və iqtisadi vəziyyət
50-ci illərdə ölkədə güclü fəhlə hərəkatı
baş verdi. Ölkə ictimaiyyəti İtaliyanın NATO-ya girməsinə və "soyuq müharibə” təbliğatında
qızğın iştirakına qarşı etiraz aksiyaları keçirdi. Buna baxmayaraq, 1949-cu ildə
paralmentin qərarı ilə İtaliya NATO-ya daxil oldu.
Çoxdan idi ki, xristian-demokratlar seçki
sistemində dəyişiklik etməyə , proporsional seçki sistemini mojaritor seçki
sistemi ilə əvəz etməyə can atırdılar.Nəhayət, onlar parlamentdə bunu qanuniləşdirə
bildilər. Parlamentin seçki sistemi haqqında qəbul etdiyi yani qanun cəmityyətdə
böyük narazılıqla qarşılandı. Xalq onu "föröldaq qanun” adlandırdı. Kütlələrin
təsiri ilə XDP bu qanunu həyata keçirə bilmədi. Sonradan isə həmin qanun
tamamilə ləğv olundu.
50-ci illərin ortalarında beynəlxalq aləmdə
baş verən hadisələr, Sov.İKP-nin özünü dünya kommunist hərəkatında hakim
partiya kimi nümayış etdirməsi, beynəlxalq fəhlə hərəkatında yaranmış böhran,
sovet qoşunlarının Macarıstana müdaxiləsi və s. İtaliya sosialistlərinin siyasi baxışlarında dəyişiklik yaratdı. Onlar
kommunistlərdən uzaqlaşaraq XDP-yə yaxılaşdılar. Bundan istifadə edən
xristian-demokratlar gah sosialistlərlə, gah da sağ təmayüllü partiyalarla blok
yaradaraq xeyli müddət parlamentdə yerlərin çoxunu tutdular və hakim partiya
kimi hökümətə başçılıq etdilər.
ABŞ-dan alınmış 1,3 milyatrd dollar həcmində
kredit sənayenin modernləşdirilməsinə və istehsalın yüksəldilməsinə kömək
etmişdi. Onun nəticəsində 50-ci illərin axırlarında ölkədə ciddi iqtisadi yüksəliş
baş verdi. Əmək məhsuldarlığı xeyli artdı. Dünya bazarına çıxarılan sənaye məhsulları
sırasında İtaliyanın payı çoxaldı. Elmi-texniki tərəqinin naliyyətlərindən
istifadə nəticəsində metallurgiya , avtomobil və kimya sənayesində güclü avtomatlaşdırma
aparıldı. Bir sıra yeni sənaye sahələri yarandı. Ancaq ölkənin cənubunda
inkişaf ölkənin cənubundan geridə qalırdı.
İşsizlik adamları əldən salmışdı. Adamlar iş dalınca ya ölkənin şimalına köçür, ya da Almaniya, Fransa
və İsveçrə kimi dövlətlərə mühacirət edirdilər.
İtaliyada iqtisadi yüksəliş dövründə də fəhlə
hərəkatı sönmək bilmirdi. Aramsız tətillər höküməti bəzi güzəştlərə getməyə məcbur
etdi. Əmək haqqı və pensiyaların həcmi artırıldı.Tətil hərəkatına başçılıq edən
İKP öz nüfuzunu xeyli yüksəltməyə nail oldu.
1967-1968-ci illərdə tələbə hərəkatı da gücləndi.
Kütləvi çıxışlarda ziyalılar da iştirak edirdilər. Bundan başqa, sağların
müqvimətinə bxmayaraq, parlament boşanma haqqında qanun qəbul etdi. Həmin qanun
referendum yolu ilə təsdiq olundu.
60-cı illərin sonlarında Almaniyada olduğu
kimi İtaliyada da "sol” və "sağ” ekstremist terrorçu təşkilatlar meydana gəlmişdi.
"Sol”çu qruplar ölkədə hakimləri, prokurorları öldürən "Qırmızı briqada”lar
yaratmışdılar. "Sağ” neofaşistlər isə sabitliyi pozmaq , höküməti qorxutmaq
üçün adanların çox toplaşdığl yerlərdə bombalar partladır,yolları minalayır,
demokratik fikirli adamları öldürürdülər. Dövlətin onları zərərsizləşdirmək tədbirləri
bir nəticə vermirdi. Təqibdən qaçan tarrorçular gizli fəaliyyətə keçmişdilər.
Ölkənin cənubunda da vəziyyət sabit
deyildi. Siciliya və Neapol vilayətlərində mafioz qruplar fəaliyyət göstərirdilər.
Bu qruplar qarət və qətllər törədir,əhalini qorxudur, varlılardan pul qopararaq
onlara himayədarlıq edir, hakimlərə və hökümət məmurlarına rüşvət verməklə
onları ələ alırdılar.
1974-cü ildə İtaliyanı iqtisadi böhran
bürüdü. İstehsalın artımı dayandı, qiymətlər artdı, işsizlik çoxaldı,
inflyasiya baş alıb getdi. Böhrandan çıxmaq yollar axtarılırdı.İKP , nüfuzundan
istifadə edərək bu barədə bəzi təkliglər irəli sürdü. XDP sol cərəyanının rəhbəri
Aldo Moro 1978-ci ilin martında kommunistlərlə saziş imzaladı. Sazişə görə
iqtidarda olan Nazirlər kabineti hər iki partiya ilə razılaşdırılımış proqram həyata
keçirməklə böhrandan çıxa bilərdi.
Xristian-demokratlarla kommunistlərin
bir-birinə yaxınlaşması bəzi qüvvələri təşvişə saldı. Çünki onların koalision
dövlət yaratması ehtimalı gerçəkləşə bilərdi. Lakin saziş imzalanan gün "Qırmızı briqadalar”ın terrorçu dəstəsi A.Moronu
oğurladı. Yalnız may ayında onun cəsədi Romanın mərkəzində, avtomildə tapıldı.
Terrorçular Moronu işgəncə ilə qətlə yetirmişdilər.
Aldo Moronun öldürülməsindən sonra saziş
baş tutmadı. İki partiya bir-birindən uzaqlaşdı. Kommunistlərin nüfuzu isə
aşağı düşdü.
1978-1985-ci illərdə sosialist Aleksandro
Pertini(1896-1990) İtaliya prezidenti oldu. O, prezident hakimiyyətini güclü
siyasi qüvvəyə çevirdi. Onun prezidentliyi müddətində XDP-nin hökümətə şəriksiz
başçılıq etməsi pozuldu. Hərdən bir sosialistlər və başqa partiyaların nümayəndələri
də hökümətə başçılıq etmişdilər.
1992-ci ildə İtaliyada "Təmiz əllər” adını
almış irimiqyaslı kampaniya həyata keçirildi. Bunun nəticəsində hakimiyyətin
yuxarı eşalonunda və iri siyasi partiyaların rəhbərliyində kütləvi korrupsiya
faktları aşkarlandı.İstintaq siyahılarında 20 min adamın, o cümlədən keçmiş baş
nazirlərin, nazirlərin, parlament
deputatlarının, partiya rəhbərlərinin adları var idi. Bu məhkəmə prosesi iri siyasi partiyaların
nüfuzdan düşmələrinə səbəb oldu.
1994-cü ilin martında keçirilən parlament
seçkilərində əsas siyasi pariyalar mğlubiyyətə uğradılar. Milyonçu S.
Berluskoninin "İrəli,İtaliya” ,federalist U. Bossinin "Şimal Liqası”,
neofaşistlərin və sol millətçi qüvvələrin "Milli alyans” qruplaşması seçkilərdə
qalib gəldilər. S.Berliskoni başda
olmaqla ittifaqda koalision hökümət təşkil etdi. 1998-ci ilədək iki hökümət
kabineti dəyişmişdi. 1998-ci il parlament seçkilərində Demokratik Sol qüvvələr
partiyası (DSQP) qalib gəldi.Onların lideri masimo de Alema höküməti
formalaşdırdı.
2001-ci ildə keçirilən parlament seçkilərində
sağ partiyaların bloku qələbə qazandı. Silvio Berluskoni başda olmaqla yeni
hökümət quruldu. O, 2006-cı ildə hakimiyyətdən getsə də, 2008-ciil-2011-ci illərdə
yenidən baş nazir oldu. Ondan sonra 2013-cü ilədək ba. Nazir vəzifəsində Mario Monti işlədi. 2013-2014-cü illərdə
baş nazir seçilən Enriko Letta sosial-iqtisadi sahədə inkişaf üçün müəyyən
addımlar atdı.
İtaliya sənayecə yüksək inkişaf etmiş ölkələrdən
biridir. Avropa inteqrasiya proseslərində fəal
iştirak edir.
Hacıqabul rayonu, UDULU kənd tam orta məktəbi,
müəllim Zakir Əliyev.
Rəylərin sayı:.