ABŞ müasir dövrdə: ABŞ II Dünya müharibəsindən sonra,Trumenin prezidenrliyi,Eyzenhauer doktrinası,Kennedinin prezidentliyi, "Reyqanomika",Terrorizmə qarşı mübarizə.
Müəllim Z.Əliyev
Amerika Birləşmiş Ştatları:
İkinci Dünya müharibəsindən sonra və
müasir dövrdə
İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri
ABŞ İkinci Dünya mühariəbəsindən hərbi,
siyasi və iqtisadi cəhətdən ən güclü ölkə kimi çıxdı. Avropa ölkələrindən
fərqli olaraq onun ərazisi döyüş meydanına çevrilməmişdi. Digər müharibə
iştirakçılarına nisbətən ABŞ-ın insan tələfatı da az (cəmi 300 min) olmuşdu.
Müharibə dövrü müttəfiqlərinə silah, ərzaq verən ABŞ öz sənaye və kənd təsərrüfatını qorudu,eyni zamanda bir
çox ölkələrə borc verən dövlətə çevrildi. Müharibə ABŞ iqtisadiyyatının
artmasına kömək edən amil oldu. 1948-ci ildə kapitalizm dünyasında istehsalın
54,6%-i, dünya qızıl ehtiyatının 53,3%-i ABŞ-ın payına düşürdü. Müharibənin sonu
üçün bu ölkə bütün kapitalist ölkələri arasında ən çox saylı və güclü orduya
malik idi. 1949-cu ildək atom inhisarçısı olan ABŞ özünü bütün kapitalist
ölkələrini əhatə edən "azad dünya”nın maraqlarının müdafiəçisi elan etmişdi.
ABŞ yeni bazarlara yiyələnmək, kapital ixracını artırmaq, geniş "dollar”
imperiyası yaratmaq üçün əlverişli şərait əldə etmişdi.
Trumenin prezidentliyi dövründə daxili və xarici siyasət
1945-ci il aprelin 12-də F.D.Ruzvelt vəfat
etdikdən sonra ABŞ-da prezident vəzifəsini vitse-prezident Harri Trumen icra
etməyə başladı. Trumen daxili siyasətdə çevik tədbirlər həyata keçirdi.
O,iqtisadi və sosial sahələrdə F.D. Ruzveltin "Yeni xətt” siyasətini davam
etdirdi. Trumen hələ prezident vəzifəsini həyata keçirməyə başlayarkən öz siyasətini
"Ədalətli xətt”
adlandırmışdı.1944-1946-cı illərdə bir sıra qanunlar qəbul olundu.”Hüquqlar
haqqında əsgər billi” qanununa əsasən ordu sıralarından buraxılanlara təhsil və
mənzil tikmək üçün kredit almağa, bizneslə məşğul olmağa imkan yaradan xeyli
imtiyazlar verildi. 1946-cı ildə qəbul edilmiş "Məşğulluq haqqında” qanun
Trumenə əhalinin tam məşğuliyyətini təmin etməyə yönəlmiş iqtisadi fəaliyyət
proqramını həyata keçirməyə kömək etdi. Trumen 1948-ci ildə minumum əmək
haqqının artırılması, sosial müdafiə sisteminin genişləndirilməsi və ucuz
mənzillər tikilməsi proqramını qəbul etməyə nail oldu. ABŞ-da "firavanlıq
dövləti” yarandı.
Müharibədən sonra,müharibə illərində
yaradılmış və dövlətə məxsus olan sənaye müəssisələrinin taleyi məsələsi həll
olundu. Belə ki, 17 milyard dollar dəyərində 2800 müəssisə bir neçə il ərzində
yarı qiyməti ödənilməklə 250 korporasiyanın mülkiyyətinə çevrildi.Müharibədən
sonra iri korporasiyalarla yanaşı, xırda və orta müəssisələrin sayı da
əhəmiyyətli dərəcədə artdı.
Müharibədən sonra sosial və əmək
münasibətlərində də kəskinlik baş verdi. Sağ və mühafizəkar qüvvələr hücuma
kecdilər. Onlar hələ 30-cu illərdə qəbul edilmiş mütərəqqi sosial qanunlara
yenidən baxmağa cəhd göstərdilər. Bu, özünün təzahürünü 1947-ci ildə Konqresdə
çoxluq təşkil edən respublikaçıların təkidi ilə qəbul edilmiş Taft-Xartli
qanununda tapdı. Bu qanun mahiyyətcə fəhlələrin əleyhinə idi. Onun əsas məqsədi
həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq və ona nəzarət etmək idi.
Qanuna əsasən həmkarlar ittifaqları hökümətə öz üzvlərinin sayı və pul
məsrəfləri barədə məlumat verməli idilər. Siyası kampaniyaları , həmrəylik
tətillərini və piketləri maliyyələşdirmək qadağan edilirdi. Həmkarlar
ittifaqları gözlənilən tətil haqqında sahibkarlara və hakimiyyət orqanlarına
qabaqcadan xəbər verməyə borclu idilər. Böyük tətil baş verərdisə , prezident
onu 80 gün təxirə sala bilərdi.Məhkəmələr tətili dayandırmaq hüququna malik
idilər. Dövlət qulluqçularının tətilləri də qadağan edilirdi.
Makkartizm
Sağ mühafizəkarlığa dönüş 1950-1953-cü
illərdə makkartizmdə özünü göstərdi. Senator Cozef Makkartinin başçılığı ilə sağ dairələrin
ölkədə başladığı geniş antikommunist və antisovet kampaniya belə adlanırdı. Bu
kampaniya guya SSRİ başda olmaqla dünya kommunizminin ABŞ əleyhinə qəsd təşkil
etməsi barədə vahimə yaradılması əsasında aparılırdı. Kommunistlərin və onlara
rəğbət bəsləyənlərin hakimiyyətin yuxarı eşalonuna soxulduqları iddia edilirdi.
Buna əsasən bir sıra yüksək rütbəli məmurlar, yaradıcı ziyalıların
nümayəndələri, görkəmli alimlər və ictimai xadimlər rüsvay olunurdular. Hətta
böyük islahatçı olan prezident F.D. Ruzveltin iyirmi illik hakimiyyəti dövrü
"satqınlıq dövrü” adlandırılmışdı. Görkəmli kino aktyoru və rejissoru Çarlı
Çaplin də ölkəni tərk etməli olmuşdu. Lakin hakim dairələr ABŞ əleyhinə qəsdlər
barədə fikirləri ilə həddini aşmış senatorun və onun tərəfdarlarının ölkənin
nüfuzuna ziyan gətirildiyini getdikcə daha çox başa düşmüşdülər. 1954-cü ildə
ABŞ Senatı ölkənin ali qanunvericilik orqanını təhqir etdiyinə görə və
"kommunizm ilə mübarizəyə ayrılmış dövlət vəsaitini qanunsuz xərcləndiyinə görə
Makkartini məsuliyyətə cəlb etdi. Dekabrın 2-də Senat səs çoxluğu ilə
Makkartini müqəssir etdi.
Müharibədən sonrakı ilk illərdə ABŞ-ın xarici siyasəti
1952-ci ildə prezident seçkilərində respublikaçıların namizədi Duayt
Eyzenhauer qalib gələrək prezident seçildi. Bununla da respublikaçıların Ağ
evdə 20 illik fasilə vermiş hakimiyyəti başlandı. Respublikaçılar xarici
siyasətdə Sovet İttifaqına qarşı "zor işlətmək” xəttini daha da
genişləndirsələr də , 1957-ci ildə SSRİ-də yerin süni pryki buraxıldıqdan sonra
elm, incəsənət və mədəniyyət sahəsində onunla əməkdaşlıq etməyin zəruri olduğu
fikrinə gəldilər.
Daxili siyasətdə Eyzenhauer hələ seçkiqabağı proqramında "yeni xətt”in
əsas müddəalarını təftiş etmək, dövlətin tənzimedici rolunu azaltmaq, azad
rəqabət və azad ticarət prinsiplərini bərpa etmək tezislərindən əl çəkdi. O,
iqtisadi və sosial sahədə dövlətin tənzimedici rolunu artırmaq siyasətini davam
etdirdi. Bu sahədə bir sıra tədbirlər həyata keçirdi: vergiləri azaltdı,
səmərəli bazar və kredit siyasəti yeritməyə başladı. Görülən tədbirlər
nəticəsində ABŞ iqtisadiyyatında irəliləyiş təmin olundu. Yüksək məşğulluq
səviyyəsi və qiymətlərin sabitliyi saxlanıldı. Amerikalılar ilk dəfə olaraq
"firavanlıq dövləti”nin bəhrəsini gördülər. Öz xüsusi evləri və mənzilləri olan
ailələrin xüsusi çəkisi ikiqat artdı, əhalinin yarısı gəlirinə görə orta
təbəqəyə çevrildi. Bütün ölkədə kütləvi istehlakın rəmzi olan ticarət
mərkəzləri yarandı.
Kennedinin prezidentliyi
1960-cı ilin prezident seçkilərində 43 yaşlı C.F.Kennedi qalib gəldi.Demokratların
bu qələbəsi islahatçılığı canlandırdı.
Kennedi "yeni üfüqlər” adlanan islahat proqramı irəli sürdü. ABŞ-ı kosmosdakı
tədqiqatlarda aparıcı mövqelərə çıxmaq üçün Kennedi "Apollon” adlı proqram
qəbul etdi. Proqramda amerikalı astronavtı Aya çıxarmaq( bu vəzifə 1969-cu ildə
yerinə yetirildi) nəzərdə tutulurdu.
Con Kennedinin siyasi xətti,seçicilərin
bir sıra tələblərini yerinə yetirmək üçün çıxış etməsi, vətəndaşlıq
qanunlarının qəbul edilməsi və Sovet İttifaqı ilə qarşıdurmanın yumşaldılması
mühafizəkarların və irqçilərin müqavimətinə səbən oldu. Kennedi 1963-cü il
noyabrın 22-də Texas ştatının Dallas şəhərində öldürüldü. "Əsrin cinayəti”
adlandırılan bu cinayət Texasın xüsusi xidmət idarələri və neft maqnatları
tərəfindən müdafiə olunan sağ qüvvələrin təbliğ etdiyi irqçiliyin və fanatizmin
nəticəsi kimi qiymətləndirildi.
1964-cü ildə növbəti seçkilərdə qələbə
qazanan Lindon Conson prezident oldu. O, Kennedinin xəttini davam etdirərək
vətəndaş haqları, yoxsulluqla mübarizə sahəsində kompleks islahatlar nəzərdə
tutan "böyük cəmiyyət” proqramını elan
etdi və həyata keçirməyə başladı. Lakin Vyetnamda genişlənən müharibə çox
vəsait tələb edən sosial proqramını yarıçıq qalmasına səbəb oldu.
Vətəndaş haqları
uğrunda mübarizə
50-ci illərdə zənci
əhalisinin hüquqları uğrunda hərəkat yeni mərhələyə daxil oldu.Bu hərəkata
qeyri-zorakı hərəkətlər taktikasının tətbiqi tərəfdarı olan gənc keşiş Martin Lüter
Kinq başçılıq edirdi. Bu taktikadan istifadə olunması hərəkata zənci əhalisinin
əhəmiyyətli hissəsinin cəlb olunmasına şərait
yaradırdı.1955-ci ildə Kinqin
təşəbbüsü ilə avtobuslarda irqi-ayrı seçkilik tətbiq edən , yəni "ağlar” və
"qaralar” üçün yerlər ayıran Alabama avtobus şirkətinə qarşı baykot təşkil
olundu.
1956-cı ildə Ali Məhkəmə irqi
ayrı-seçkiliyin konstitusiyaya zidd olunduğu etiraf etdi. Lakin məhkəmənin
qərarı ABŞ-ın cənubundakı ağ dərili əhalisinin kütləvi müqavimətinə səbəb oldu.
60-cı illərin ortalarında zənci
hərəkatında öz hüquqları uğrunda zor yolu ilə mübarizəyə çağıran qruplar da
mıvcud idi. Belə qruplar iri şəhərlərin zənci gettolarında kortəbii toqquşmalara gətirib çıxaran çıxışlar təşkil
edirdilər. 1965-ci ildə Los- Ancelosda baş verən kütləvi çıxışları buna misal
göstərmək olar. Hətta "kapitalist sistemini devirmək üçün silahlı irqi
müharibə” elan edən "Qara bəbirlər” təşkilatı
meydana çıxmışdı. Latın Amerikanın mühafizəkar və irqçi dairələri
yatmamışdılar. Onların göndərdiyi qatil tərəfindən 1968-ci il aprelin 4-də
zənci hərəkatının başçısı Martin Lüter Kinq qətlə yetirildi. Onun dəfnində 150
min nəfər adam iştirak etmişdi.
70-ci illərdə ABŞ-ın daxili və xarici siyasəti
1968-ci il prezident seçkilərində
demokratlar məğlub oldular. Respublikaçı Riçard Nikson prezident seçildi.
ABŞ-ın siyasi tarıxındə respublikaçılar dövrü başlandı. Onlar 1968-1992-ci
illərdə keçirilən 6 prezident seçkisinin 5-ində qalib gəlmişdilər.
R.Nikson prezidentliyə ölkənin çox ağır sosial-iqtisadi şəraitində
başlamışdı. Ölkədə inflyasiya 24%-ə yüksəlmişdi, sənaye istehsalı 12,7 % aşağı
düşmüşdü. ABŞ-ı enrji böhranı bürümüşdü. Ölkədə 8,5 milyon işsiz var idi.
Ölkənin sosial-iqtisadi yüksəlişinə nail
olmaq üçün Nikson 1971-ci ildə "yeni iqtisadi siyasət” elan etdi. O, qiymət və
əmək haqlarını dondurmağı və bir sıra
sosial proqramları ixtisar etməyi nəzərdə tutan tədbirlər həyata keçirdi.
Nikson administrasiyasınıın xidmətlərindən biri Vyetnamda müharibənin
dayandırılması oldu.
Niksonun prezidentliyi dövründə "Uotorgeyt
əhvalatı” baş verdi. 1972-ci il seçkiləri zamanı R. Niksonun yenidən prezident
seçilməsi kampaniyası ilə bağlı bir qrup şəxs Vaşinqtonda Uotorgeyt otelində xəlvəti
dinləmə qurğusu qoyarkən yaxalanmışdı.Bu oteldə demokrat partiyasının qərargahı
yerləşirdi. İstintaq yolları Ağ evə aparırdı. Prezidentin bir çox köməkçi və
vəkalətli nümayəndələri məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edildilər. Vəziyyətin
ciddiliyinə görə görə R.Nikson 1974-cü ildə istefa verməyə məcbur oldu. Bu, ABŞ
tarıxındı ilk belə hadisə idi. Niksonun
yerini
Vitse-prezident Cerald Ford
tutdu.Respublikaçılar partiyasının nüfuzuna ciddi zərbə vuruldu. 1976-cı ildə
növbəti seçkilərində az tanınmış
siyasətçi , Corciya ştatının qubernatoru , demokrat Cimmi Karter qələbə çaldı.
Karterin prezidentliyi illərində ABŞ cəmiyyətinin əhval-ruhiyyəsində
mühafizəkarlığa döğru dönüş baş verdi. Karteri zəiflikdə,səriştəsizlikdə,
mürəkkəb daxili və xarici siyasət problemlərini həll etmək qabiliyyəti
olmamaqda təqsirləndirdilər. 1980-ci ildə növbəti prezident seçkilərində
respublikaçı Ronald Reyqan qələbə qazandı.
"Reyqanomika”
ABŞ-ın müharibədən sonrakı tarixində yeni dönüş prezident Peyqanın adı ilə bağlıdır. O, "mühafizəkar
inqilab” adlandırılan xətt irəli sürdü.
Reyqan hələ F. Ruzvelt vaxtından demokrat prezidentlərin qəbul etdikləri dövlətin
iqtisadiyyatı tənzim etməsi, sosial kompromislərə yol verilməsi taktikasından
imtina edərək, bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığı canlandırmaq yolu
ilə istehsalı yüksəltmək xəttini götürdü. Bunun üçün gəlir vergiləri azaldıldı,
təhsil, səhiyyə, pensiya təminatı və s. ayrılan sosial xərclər ixtisar olundu(1981-1984-cü
illərdə onların miqdarı 53,4%-dən 48,9%-ə endirilmişdi). Bütövlükdə bu
proqram "Reyqanomika” adını almışdı.
"Reyqanomika” proqramının həyata
keçirilməsi sayəsində iqtisadi böhran dayandırıldı, inflyasiya və işsizlik
aşaöı salındı, gəlir vergisi azaldıldı, iqtisadiyyatın yüksəliş səviyyəsi
sürətləndi, tətil hərəkatının qarşısı alındı. Bütün bunlar Reyqanın 1984-cü il
prezident seçkilərində qələbəsini təmin etdi.
Bütün mühafizəkarlar kimi, Reyqan da
dünyada ABŞ-ın hərbi mövqeyini gücləndirmək siyasətini yeridirdi. Onun höküməti
ABŞ-ın strateji silahları yeniləşdirmək, sonra isə "ulduzlar müharibəsi”
proqramı adlandırılan "strateji müdafiə təşəbbüsü”(SMT) vəzifəsini irəli sürdü.
Dövlət büdcəsində hərbi xərclərin miqdarı 1980-ci ildəki 23%-dən 1985-ci ildə
27%-ə qalxdı.
Reyqan əvvəllər "Şər imperiyası” adlandırıldığı SSRİ ilə qarşıdurmanı yumşaltmaq sahəsində də
ciddi addımlar atdı. O, 1985-1988-ci illərdə
SSRİ rəhbərliyi ilə yüksək səviyyədə bir sıra görüşlər keçirdi. Bu görüşlərin
başlıca nəticəsi orta və yaxın mənzilli raketlərin ləğvi haqqında müqavlənin
qüvvəyə minməsi oldu. Bu, tarixdə nüvə ehtiyatının bir hissəsinin məhv etməsi
haqqında ilk saziş oldu.
Reyqandan sonra ABŞ prezidenti
1988-ci il prezident seçkilərində qələbə çalmış, R,Reyqan dövründə
vitse-prezident olmuş Corc Buş oldu. O,Reyqanın xəttini davam etdirdi. Onun
prezidentlik dövrü dünya miqyasında böyük hadisə olan "soyuq müharibə”yə son
qoyulmasına təsadüf edir.
1992-ci il prezident seçkilərində demokratların
lideri Bill Klinton qalib gəldi. Demokratlara "Reyqanomika”dan 10% işsizlikvə
300 milyard dollarlıq büdcə kəsiri miras qalmışdı. 1980-1990-cı illərdə ABŞ
əhalisinin kasıb hissəsinin real gəlirlərinin səviyyəsi aşağı düşmüşdü. Bill
Klinton "Reyqanomika”nı kəskin tənqid etdi və "üçüncü yol” siyasətini təklif
etdi. Bu siyasət Ruzveltin "Yeni xətt”inin və 60-cı illər liberalizminin
təcrübəsini özündə əks etdirirdi.
Dövlət siyasətinin əsas diqqətti sosial
təminatın, səhiyyənin , təhsilin inkişafına yönəldi. Bu siyasət Klintonun
1996-cı il seçkilərində qələbəsini təmin etdi. 8 il müddətində iqtisadi inkişaf əhəmiyyətli dərəcədə artdı. Xüsusi
bölmədə 14 milyon
Lakin daim yeniliklər gözləyən
amerikalılar öz səslərini 2000-ci ilin prezident seçkilərində respublikaçı ,
əvvəlki prezident C.Buşun oğlu Corc Buşa verməyi üstün tutdular. Hakimiyyətə
respublikaçılar gəldi.
ABŞ müasir dövrdə
2001-ci il sentyabrın 11-də Nyu-Yorkda
dünya ticarət mərkəzinin 110 mərtəbəli Əkiz qülləsi terrorçular tərəfindən ələ keçirilmiş təyyarələrlə
dağıdıldı, Pentaqon vuruldu. Bundan
sonra Buş beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizəyə başladı. Əfqanıstana hücum
edildi. Kimyəvi silah axtarışı altında 2003-cü ildə İrqda Səddam Hüseyn rejimi devrildi.
2008-ci ildə keçirilən prezident
seçkilərində demokratların nümayəndəsi Barak Hüseyn Obama qələbə qazandı. O,
ABŞ tarixində ilk qara dərili və valideynlərindən biri – atası müsəlman olan
prezidentdir. 44-cü prezident olan Obamanın hakimiyyəti illərində ölkəni maliyyə
böhranı bürüdü. Onun səhiyyə islahatları ciddi müqavimətə rast gəldi.
Obama xarici siyasətdə Buşun fəaliyyətini
tənqid etdi. ABŞ qoşunları İraqı tərk etdi. 2012-ci ildə Obama yenidən
prezidenr seçildi. Bir çox büdcə proqramları ixtisar edildi.
Hazırda ABŞ dünyanın fövqəl
dövləti, dünya iqtisadiyyatının üç (ABŞ, Avropa, Yaponiya) güc mərkəzlərindən
biridir.Müasir ABŞ iqtisadi inkişafın yüksək səviyyəsinə çatmış , güclü
elmi-texniki potensiala malik ən qüvvətli ölkədir. O, öz sərəncamında
böyük raket-nüvə silahı olan və
beynəlxalq təsirin müxtəlif vasitələrinə malik dövlətdir.İqtisadi inkişafın ABŞ
modelindən bir sıra inkişaf etmiş ölkələr,sonralar isə yeni sənaye ölkələri
nümunə kimi istifadə etmişlər. ABŞ həmçinin dünya təsərrüfat əlaqələrinin
qurulmasında generator rolunu oynayır.
Əlavə didaktik materiallar:
Harri Trümen(1884-1972): Fermer
ailəsində doğulmuşdur.ABŞ-ın dövlət xadimi, Demokratlar Partiyasının lideri
Trümen 1934-cü ildə senetor seçilmişdir.O, Ruzveltin "yeni xətt” kursunun
tərəfdarı olmuşdur. ABŞ-ın 33-cü prezidenti(1945-1953), "Soyuq müharibə”
konsepsiyasının müəllifidir.
Eyzenhauer Duayt
David(1890-1969):ABŞ-ın 34-cü prezidenti.
İkinci Dünya müharibəsində Avropada müttəfiq qoşunlarının baş komandanı
olmuşdur.1952-ci ildə prezident seçilmişdir. Onun prezidentliyi dövründə
(1952-1960) ABŞ-ın Yaxın və Orta Şərqdə maraqlarının artmasına yönəldilmiş
"Eyzenhauer doktrinası” qəbul edilmişdir.
Kennedi Con
Fitscerald (1917-1963): ABŞ-ın
35-ci prezidenti.Demokratlar Partiyasının lideri, ABŞ tarixində ilk katolik
prezident. Harvard universitetini bitirmişdir.İkinci Dünya müharibəsi dövründə
könüllü olaraq donanmada xidmət etməyə
getmiş, Sakit Okeanda hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdir . 1947-ci ildə
Konqresə üzv seçilmişdir.1960-cı il prezident seçkilərində qələbə çalıb ABŞ
prezidenti olmuşdur.1963-cü il noyabrın 22-də Dallasda öldürülmüşdür. C.
Kennedinin dövründə (20 yanvar 1961-22 noyabr 1963) "Appollon proqramı” qəbul
edilmiş, "Karib böhranı” baş vermiş, "Berlin divarı” tikilmiş və "soyuq müharibə” kəskinləşmişdi. Vyetnamda
genişlənən müharibə "Böyük cəmiyyət”
proqramını yarımçıq qoymuşdur.
Riçard
Nikson(1913-1994): ABŞ-ın
37-ci prezidenti(1969-1974),36-cı vitse-prezidenti(1953-1961). Niksonun dövrü
Çinlə əlaqələrin yaxşılaşdırılması, SSRİ ilə strateji silahların
məhdudlaşdırılması haqqında müqavilə imzalanması,Vyetnam müharibəsinə son
qoyulması ilə xarakterizə olunur.
Hacıqabul r-nu, UDULU kənd tam orta
məktəbi, müəllim Z.Əliyev.
Rəylərin sayı:.