Türkiyə müasir dövrdə: II Dünya müharibəsindən sonra,1960-cı il dövlət çevrilişi,1971-ci il 12 mart hadisələri,"Türkiyə möcüzəsi".
Türkiyə İkinci Dünya müharibəsindən
sonrakı dövrdə
Müharibədən sonrakı ilk ilk illərdə
sosial-iqtisadi vəziyyət.
Müharibədən sonrakı ilk illərdə
Türkiyədə ən vacib problem iqtisadiyyatın
sağlamlaşdırılması idi.Çoxsaylı
ordunun saxlanması böyük xərc tələb edirdi.Əmək qabiliyyətli əhalinin
istehsaldan ayrılıb orduya cəlb olunması da məhsuldarlığın aşağı düşməsinə
səbəb olmuşdu. Hökümətin büdcə kəsirini ödəmək üçün apardığı emissiya siyasəti
inflyasiya , qiymətlərin bahalaşması və xarici ticarət əməliyyatlarının
azalmasına gətirib çıxarmışdı. Türrkiyənin ixrac etdiyi kənd təsərrüfatı
malları Avropa bazarında rəqabətə dözə bilmirdi. Yeni satış bazarları axtarışı
da uğursuzluqla nəticələnirdi.
Buna görə də Türkiyə höküməti bir sıra islahatlar keçirmək qərarına gəldi. İslahatlara aiddir:
1.Əhalinin əmək münasibətlərini qaydaya salmaq üçün Əmək nazirliyi
yaradıldı. 2.Bədbəxt hadisələr və qocalığa görə işçilərin sığortası haqqında
qanun qəbul edildi. 3. Mətbuat haqqında qanuna dəyişikliklər edildi. 4.Siyasi
partiyalar və həmkarlar təşkilatların yaradılmasına icazə verildi. Tezliklə
partiyaların sayı 30-a çatdı. Bu partiyaların ən nüfuzlusu Cəlal Bayarın
yaratdığı Demokratik partiya idi.
Kəndlilərin narazılığını aradan qaldırmaq üçün ərzaq vergisi ləğv edildi.
1945-ci ildə Türkiyə Böyük Millət məclisi torpaq qanunu qəbul təsdiq etdi. Bu
qanuna görə ehtiyacı olan hər bir kəndliyə torpaq verilməsi nəzərdə tutuldu.
Dövlətə və yerli orqanlara məxsus becərilməyən torpaqlar və 500 hektardan artıq
olan şəxsi torpq sahələri yenidən bölüşdürülərək kəndlilərə verilməli idi.
Torpaq payı alan kəndlilər 20 il müddətində onun dəyərini ödəməli idi.
Torpaq islahatı 1947-ci ildən həyata keçirilməyə başladı. Şəxsi torpaq
sahələrinə toxunulmadı. İslahat aztorpaqlılıq və torpaqsızlıq problemini həll
edə bilmədi. Ölkədə ictimai-siyasi hərəkat genişləndi. Türkiyənin hakim
dairələri iqtisadiyyatı dirçəltmək məqsədilə "qapalı” iqtisadı siyasətdən
imtina etməli oldular. Onlar respublika dövründə ilk dəfə olaraq ölkənin
qapılarını xarici kapital üçün açıq elan etdilər. Artıq 1946-cı ildə beşillik
inkişaf planı hazırlanarkən iqtisadiyyatın xarici vəsait hesabına maliyyələşdirilməsi
nəzərdə tutulmuşdu.
Ölkəyə ilk xarici kapital axınının
başlanğıcını qoyan müqavilə 1945-ci il fevralın 23-də ABŞ-la lendliz haqqında
qanundan istifadə üçün bağlanmış saziş idi.Türkiyəyə 10 mln. dollarlıq Amerika
kreditinin verilməsi haqqında ikinci saziş isə 1946-cı il fevralın 27-də
imzalandı.
"Trümen doktrinası” ,
"Marşall planı” və Türkiyə
ABŞ prezidenti Trümen 1947-ci il martın 12-də Yunanıstana və
Türkiyəyə hərbi və iqtisadi yardım göstərilməsi yəklifi ilə Kovqresə müraciət
etdi. Bu hadisə tarixə
"Trümen doktrinası” adı ilə daxil olmuşdur.
1947-ci il iyulun 12-də Ankarada ABŞ-la Türkiyə arasında "Trümen
doktrinası” çərçivəsində Türkiyəyə maddi yardım göstərilməsi haqqında müqavilə
imzalandı. ABŞ-ın icazəsi olmadan Türkiyə bu yardımın məqsəd və istiqamətini
dəyişə bilməzdi.
"Marşall planı” əsasınd ABŞ və Türkiyə arasında 1948-ci il iyulun 4-də bağlanan müqavilə ilə ABŞ kapitalının ölkəyə axını daha geniş miqyas aldı. Bu addım Türkiyəni Amerikanın təsir dairəsinə salmaqla yanaşı, ölkədə iqtisadiyyatın liberallaşmasına və azad bazar iqtisadiyyatının inkişafına təkan verdi.
50-60-cı illərdə sosial-iqtisadi
və siyasi vəziyyət.
1950-ci
il mayın 14-də keçirilmiş seçkilərdə Xalq Cumhuriyyəti partiyası 487 deputat
yerindən cəmi 6-9-na yiyələnərək ağır məğlubiyyətə uğradı. 1946-cı ildə XCP-dən çıxanlar hesabına yaradılmış
Demokratik partiya parlament seçkilərində qələbə çalaraq hakimiyyətə gəldi.
Yeni məclis Cəlal Bayarı respublikanın prezidenti seçdi.Baş nazir isə Adnan
Menderes oldu. Hökümət xüsusi və xarici
kapitala geniş imkan yaradaraq etatizm siyasətini məhdudlaşdırdı.
Demokratik partiya hakimiyyətdə olduğu
dövrdə Türkiyənin xarici siyasəti daha çox qərbyönümlü oldu. Türkiyə NATO-ya və
"Bağdad paktı”na daxil oldu Ölkənin hərbiləşdirilməsi böyük xərc tələb edirdi. Buna
görə də vergilər artırıldı. Büdcə kəsiri dövlət borclarının artırılmasına səbəb
oldu. 1960 –cı ildə Türkiyənin xarici borcu 12 milyard lirəyə çatdı. Buna
baxmayaraq, şəxsi təşəbbüsün genişləndirilməsi siyasəti sənayenin inkişafına
kömək etdi. Elektrik enerjisi, pambıq-parça, şəkər istehsalı, kömür çıxarılması
xeyli artdı.
ABŞ inhisarlarının köməyi ilə sənaye bankı yaradıldı. Zavod və fabriklərinin tikilməsi üçün kapital böyük imtiyazlar aldı.
Menderes hökümətinin aqrar siyasəti iri mülkədar təsərrüfatının
kapitalist təsərrüfatına çevrilməsinə yönəldilsə də, ölkənin taxıla olan
ehtiyacı hələ ödənilmirdi.
Qadağanlara baxmayaraq İstanbul, Ankara,İzmir və b. şəhərlərdə tətillər
baş verirdi. Fəhlələr,gənclər,gənc zabitlər və tələbə-gənclər DP-nin
siyasətindən narazılıqlarını bildirirdilər.Buna cavab olaraq hökümət demokratiyanın
məhdudlaşdırılması siyasətinə əl atdı. 1960-cı il aprelin 18-də XCP-nin
"təxribatçı” fəaliyyətini araşdırmaq üçün parlament komissiyası yaradıldı.
Komissiya 3 ay müddətində müxaliftçi partiya, qəzet və jurnalların bağlanması
haqqında qanun qəbul etdi. Beləliklə, DP ilə XCP arasında hakimiyyət uğrunda
mübarizə başlandı.
1960-cı il dövlət çevrilişi
1960-cı il aprelin 27-də İstanbul universitetinin tələbələri demokratiyanın məhdudlaşdırılmasına qarşı etiraz mitinqi təşkil etdilər. Səhəri günü çoxminlik tələbə nümayişi baş verdi. Polis nümayişçilərə qarşı gözyaşardıcı qaz və silah işlətdi. Toqquşma nəticəsində ölənlər və yaralanlar oldu.
Dinc nümayişə divan tutulması istanbulda
ümumxalq qəzəbinə səbəb oldu. Ankara tələbələri həmrəylik əlaməti olaraq
aprelin 29-da Atatürkün hüykəli qarşısında, Qızılay meydanında mitinq
keçirdilər. Hökümət hər iki şəhərdə hərbi vəziyyət elan etdi. Lakin çıxışları
qarşısını almaq mümkün olmadı. 1960-cı ilin mayın 21-də hərbi məktəbin
kursantları da tələbələrlə həmrəylik nümayişinə çıxdılar. Gizli zabitlər qrupu
hakimiyyəti devirmək haqqında qərar qəbul etdi. 1960-cı ilin mayın 27-də Ankara
və İstanbul qarnizonları hökümət idarələrini ələ keçirərək nazirləri, C. Bayar
və A.Menderes başda olmaqla bir sıra məşhur deputatları həbs etdilər.Hərbi
çevriliş nəticəsində hakimiyyət Milli
Birlik Komitəsinin əlinə keçdi. Milli Birlik Komitəsinin tədbirlərinə aiddir:
1.1924-cü il konstitutusiyası ləğv olundu; 2.Böyük Millət Məclisi buraxıldı;
3.Siyasi partiyaların fəaliyyəti qadağan edildi; 4. Birinci
Respublikaya(1923-1960) son qoyuldu; 5. Müvəqqəti konstitutusiya qəbul olundu;
6.Bu konstitutusiyaya görə, 38 zabit və generaldan ibarət MBK ölkədə
qanunverici orqana çevrildi.Ordu generalı Camal Gursel MBK-nın sədri seçildi.
O, həm də mayın 28-də yaradılmış müvəqqəti hökümətə başçılıq
edirdi. Hökümətin fəaliyyət
proqramında aşağıdakı məsələlərin həll edilməsi nəzərdə tutulurdu:
1.Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək; 2.Antidemokratik qanunlar
ləğv etmək; 3.Yeni demokratik idarələr yaratmaq; 4.İqtisadi israfçılığa son
qoymaq, dövlət planlaşdırma idarəsini yaratmaq; 5. Dünyanın bütün dövlətləri
ilə dostluq əlaqələri yaratmaq.
1961- ci il yanvarın 6-da işə başlayan Müəssislər məclisi konstitutusiya layihəsini və seçki qanununu hazırlayıb qəbul etməli idi. Mayın 27-də Konstitutusiya qəbul edildi. TBMM-ə keçirilən seçkilərdə Ədalət Partiyası(ƏP) səslərin sayına görə birinci yeri tutdu. Onun Yeni Türkiyə partiyası (YTP) ilə təşkil etdiyi koalision hökümətə köhnə siyasətçi İsmət Ünönü rəhbərlik edirdi.Bu dövr Türkiyə tarixində İkinci Respublika(1961-27 may—1980,12 sentyabr) adlandırılır.
Lakin yeni məclis ilk koalision hökümət
təxirəsalımaz sosial-iqtisadi problemləri həll edə bilmədi. Siyasi böhran
artmaqda idi. 1962-ci il fevralın 22-də kursantların növbəti hərbi çevriliş
cəhdi hökümət qüvvələri tərəfindən pozuldu. İ.Ünöni istefa verdi və hökümət
dağıldı. İyun ayında ikinci koalision hökümət təşkil edildi.
1963-1966-cı illərdə ölkədə fasiləsiz
olaraq hökümət böhranları baş verdi.Hökümət kabinetləri bir-birini əvəz
edirdi.Yalnız 1966-cı il martın 28-də ordu generalı Cövdət Sunayın prezident
seçilməsi ilə ölkədəki siyasi gərginlik bir qədər zəiflədi.
1970-ci ilin martında Ədalət partiyasının lideri, görkəmli siyasətçi
Süleyman Dəmirəl yeni hökümət təşkil etdi. O, həmkarlar ittifaqı və tətil
haqqında qanuna dəyişiklikləri məclisin müzakirəsinə verdi. Bu, ölkədə siyasi
gərginlik yaratdı. İyunun 15-16-da İstanbul-İzmir yolunda kütləvi yürüş oldu.
Yürüş iştirakçıları hökümətin istefasını tələb edirdilər. Hökümət qüvvələri ilə
toqquşmalar zamanı yüzdən çox nümayiş öldürüldü və yaralandı. Həmkarlar
ittifaqlarının çağırışı ilə 113 müəssisənin 100 min fəhləsi tətil etdi. Fəhlə
hərəkatının geniş miqyas almasından qorxuya düşən hökümət İstanbulda fövqəladə
vəziyyət elan etdi.
1971-ci il 12 mart hadisələri
1971 ci il martın 10-da ölkədə daxili siyasi böhranın kəskinləşməsi ilə
əlaqədar Ali Hərbi Şura fövqəlada iclas çağırdı. Ali hərbi komandanlığın
prezident C. Sunaya ünvanlandırdığı 12 mart memorandumda deyilirdi ki,
Parlament və hökümətin mövqeyi və
fəaliyyəti ölkəni anarxiyaya, qardaş qırğınına sosial-iqtisadi həyəcanlara
sürükləyir.Ona görə də hərbçilər dərhal islahat keçirilməsini tələb edirlər.
Onlar bilavasitə hakimiyyəti əllərinə almaq fikrində olmayıb, mülkü hökümətin
əli ilə antidemokratik tədbirlər həyata keçirmək istəyirdilər.
Süleyman Dəmirəl höküməti istefa verdi. Prezident XCP-dən deputat Nihat Erimə partiyadan çıxmaq şərtilə hökümət yaratmağı həvalə etdi. Yeni hökümət əvvəlcə ölkədə qayda- qanun yaratdı. Sonra aqrar, milli təhsil, vergi sistemi və s. sahələrdə islahat keçirilməsinə başlanıldı. Aprelin26-da hökümət ölkənin11 vilayətində fövqəladə vəziyyət elan etdi. Buna səbəb fəhlə hərəkatı, kürd problemi və Kipr (Kıbrıs) məsləsinin kəskinləşməsi idi. Ölkədəki siysasi böhranlar bir neçə hökümət kabinetinin istefası ilə nəticələndi.
1973-cü il aprelin 6-da Fəxri Korutürk
prezident seçildi. Ticarət-sənaye dairələrinin nümayəndəsi Naim Talu on gündən
sonra koalision hökümət təşkil etdi. Oktyabrın 14-də yeni hökümət aqrar islahat
haqqında qanunu Məclisdən keçirdi. Bu islahat mülkədar torpaqlarının bir
hissəsinin əvəzi ödənilməklə alınıb satılmasını nəzərdə tuturdu. Kəndlilər
torpağın pulunu 15 il müddətində ödəyə bilərdilər.
Məclis universitetlər haqqında da qanun
qəbul etdi.Qanuna görə . ali təhsil müəssisələri muxtariyyətdən məhrum
olunurdular. Təhsil haqqı isə ildə 3000 lirə müyyən olunurdu. Lakin hökümətin
qəbul etdiyi antidemokratik qanunlar əhali arasında böyük narazılığa səbəb
oldu. Xalq çörək, torpaq, dərman, pulsuz təhsil və s. tələblər ilə küçələrə
çıxdı.
Yunanıstanın enozis yolu
ilə Kipri (Kıbrısı) ilhaq etmək siyasəti Türkiyənin kəskin müqavimətinə səbəb
oldu.1974-cü il iyulun 20-də Kipr (Kıbrıs) respublikasının müstəqilliyini və
türk əhalisinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Türkiyə adaya qoşun çıxartdı.
"Kipr(Kıbrıs) Böhranı” Türkiyənin beynəlxalq vəziyyətini xeyli çətinləşdirdi.
Yeni hökümət böhranı baş verdi. 1975-ci ilin aprelində Süleyman Dəmirəlin
başçılığı ilə "Miliyyətçi Cəbhə” koalison höküməti formalaşdı.
Yeni hökümətin 1976-cı ilin avqust
ayında əmək haqqı, qiymətlər və gəlir vergisi üzrə vahid əmək müqaviləsi
idarələrinin yaradılması haqqında təklifi Məclisdən keçirmək cəhdi tətillərlə
qarşılandı. Sağ partiyaların koalisiyası
dağılıdı. İstehsal azaldı,
müəssislər bağlandı, işsizlik artdı, iqtisadi böhran dərinləşdi.
"Türkiyə möcüzəsi”
1979-cu ilin oktyabr ayında keçirilən
parlament seçkilərində hakimiyyətə Süleyman Dəmirəlin başçılığı ilə Ədalət
partiyası gəldi. Onun başlıca məqsədi ölkədə tuğyan edən terrorizm və
anarxiyaya qarşı mübarizə idi. Lakin 1980-cı ilin əvvəllərində ərzaq
məhsullarının qiyməətinin bahalaşması ilə əlaqədar ölkəni tətil və nümayişlər
bürüdü. Belə bir şəraitdə sentyabrın 12-də generallar Kənan Evrenin başçılığı
ilə hərbi çevriliş etdilər. Bu çevriliş nəticəsində İkinci respublikaya son
qoyuldu.
1983-cü ilin 6 noyabr parlament
seçkilərində Ana Vətən Partiyası(AVP) qələbə çaldı. Onun lideri Turqut Özal
təkpartiyalı hökümət təşkil etdi. Bu, Türkiyə tarixində Üçüncü
respublika(1983-cü ildən bu günədək) adlandırılır. T.Özal Türkiyəni iqtisadi
böhrandan çıxarmağa müvəffəq oldu. Onun sosial ədalət, rəqabət və azad bazar
mexanizminə əsaslanan iqtisadi proqramında orta təbəqənin sosial müdafiəsinə
xüsusi diqqət verilirdi.Bunun üçün 3 qrup tədbirlər sistemi hazırlanmışdı:
1.inflyasiyanı cilovlamaq; 2.orta təbəqənin milli gəlirdən aldığı payı
artırmaq; 3. Onların əlavə gəlirini çoxaltmaq. Beynəlxalq aləmdə T.Özal Türkiyədə baş
verən "iqtisadi möcüzələrin atası” adlandırırlar. O, xüsusi müəssisə,kooperativ
və şirkətlərdən ibarət olan özəl bölməni
iqtisadi sistemin fəaliyyət göstərməsində əsas vasitə hesab edirdi. Onun
fikrincə idxalın liberallaşdırılması bazarın qapılarını xarici mallar üçün
geniş açmaqla yanaşı , ölkə daxilində rəqabət mübarizəsi üçün eyni şərait
yaratmalı, yerli istehsalçıların məhsullarının istər daxili, istərsə də xarici
bazarlarda rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına kömək etməli idi.
1989-cu ilin noyabr ayında Turqut Özal Türkiyə Respublikasının prezidenti seçildi.1991-ci ildən Qafqazda və Mərkəzi Asiyada müstəqil türk dövlətlərin yaradılması Türkiyə xarici siyasəti üçün bir "bölgə dövləti” olmaq yolunda yeni mərhələ açdı.
Türkiyə müasir dövrdə
1993-cü ildə Türqut Özal qəflətən vəfat etdi.
Həmin il prezident seçkiləri keçirildi.
Süleyman Dəmirəl prezident seçildi. O, 90-cı illərdə dalbadal iki dəfə
Türkiyənin prezidenti oldu. S. Dəmirəl fəal daxili və xarici siyasət yeridirdi.
90-cı illərdə Türkiyə Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Rusiya
Federasiyasının türk dövlətləri
ilə six siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri yaradıb inkişaf etdirdi.Əvvəllər
olduğu kimi, Türkiyədə son on ildə də tez-tez hökümət kabinetləri dəyişmiş,
koalison hökümətlər yaradılmışdır. 2000-ci il mayın 16-da Süleyman Dəmirəlin
prezidentlik müddəti başa çatdı. Onu seçkilərdə qələbə qazanmış Əhməd Nejdət
Sezər əvəz etdi. 2007-ci ildə Abdulla Gül prezident seçildi. 2003-2014-cü
illərdə Türkiyə hökümətinə Ədalət və İnkişaf partiyasının lideri Rəcəb Tayyib
Ərdoğan başçılıq etmişdir. Bu illərdə Türkiyə inkişaf edərək dünyanın 20
qüdrətli ölkəsinin cərgəsinə daxil olmuşdur. 2014-cü ildə keçirilən prezident
seçkilərində Rəcəb Tayyib Ərdoğan xalqın səsverməsi yolu ilə prezident seçildi.
Cəlal Bayar (16 may 1883-22 avqust 1986):
Türkiyə Respublikasının 3-cü prezidenti
(1950-1960) və 4-cü baş naziri
(1937-1939).
İsmət Ünönü (24 sentyabr 1884-25 dekabr
1973):
Türrkiyə Respublikasının 2-ci
prezidenti(11 noyabr 1938- 22 may 1950) və
I-ci (1 noyabr 1923- 22 noyabr 1924) , 3-cü (4 mart 1925- 25 oktyabr
1937) və 13-cü baş naziri (20 noyabr 1961-20 fevral 1965). I və II Ünönü döyüşlərində göstərdiyi
xidmətlərinə görə 1934-cü ildə "Soyad qanunu” qəbul etdikdən sonra M.K. Atatürk
tərəfindən Mustafa İsmət Paşaya "Ünönü” soyadı verilmişdir.
Turqut Özal (13 oktyabr 1927- 17 aprel 1993):
Türkiyənin 8-ci Prezidenti (9noyabr 1989-17 apral 1993).
27-ci baş naziri (13 dekabr 1983- 31
oktyabr 1989).
Süleyman Dəmirəl (1924):
1965-1971; 1971-1977; 1977-1978;
1979-1980; 1991-1993-cü illərdə Türkiyənin baş naziri olmuşdur. 16 may 1993-cü
ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Türkiyənin 9-cu Prezidenti
seçilmişdi(1993-2000).
Haciqabul rayonu, UDULU kənd tam orta
məktəbi: müəllim Z.Əliyev
[attachment=471]
Rəylərin sayı:.