Rəsulzadə Məhəmməd Əmin- Azərbaycanın görkəmli siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin( 1918-1920) banilərindən biri Azərbyacan Milli Şurasının sədri( 1918 28 may; 1918 17 iyun;1918-16 noyabr; 1918-7 dekabr) , jurnalist,publist
Rəsulzadə
Məhəmməd Əmin Hacı Molla Ələkbər oğlu(31.I. 1884-
Bakı,Novxanı k.– 6.III.1955.Türkiyə,Ankara)= Azərbaycanın gör-
kəmli siyasi və dövlət xadimi,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
(1918-1920) banilərindən biri,Azərbaycan Milli Şurasının sədri
(1918,28may- 1918, 17 iyun ;1918 16 noyabr-7 dekabr), Azərbay-
can Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində «Musavat» və bitərəflər
ftaksiyasının sədri, jurnalist, publisist.
İlk təhsilini Sultanməcid Qənizadənin 2 saylı rus-tatar məktəbində almış
Bakı texniki məktəbini bitirmişdir. Gənc yaşlarında inqilabi hərəkata qoşulmuş,
«Müsəlman Gənslik Təşkilatı» adlı gənc azərbaycanlı inqilabçılar dərnəyini
Yaratmı. Və ona başçılıq etmişdir(1902-1903).Təşkilat mətbəə üsulu ilə intibah-
Namələr çap edib əhali arasında yaymışdır.
1904-cü ildə o, Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası Bakı Komitəsi nəz-
din1905-1907-ci illər rus inqilabının gedişində və bundan sonra Azərbaycanda
yaranan milli oyanış , Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy
Hüseynzadə , Həsən bəy Zərdabi və b.nın çar Rusiyasının milli ayrı-seçkilik siyasəti
nə qarşı mübarizısi, getdikcə genişlənməkdə olan «Türkləşmək,islamlaşmaq və
müasirləşmək»(«türk qanlı, islam imanlı ,Avropa qiyafəli») məfkürəsi Rəsulzadənin
milli-siyasi görüşlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
1906-1907-ci illərdə «Təkamül»də, həmçinin başqa qəzetlərdə millətlərə, tayfalara,
siniflərə, insanlara(fərdlərə) hüquq bərabərliyi və azadlıq tələb edən yazllarla çıxış
etmiş və zaman keçdikcə bu siyasi tələblər «insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal»
çağırışı kimi formalaşmışdır..
1905-1907-ci illər rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra rusiyanın təqiblərindən
Rəsulzadə İrana mühacirət etməyə məcbur oldu. Rəsulzadə 1908-1911-ci illər İran
inqilabında , Cənubi Azərbaycanda milli- azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmiş,
Səttarxan və Bağırxanla görüşmüşdü. Bu müddətdə o, Tehranda Avropa tipli ilk
gündəlik «İrane-nou»(«Yeni İran») aəzetini dərc etmişdir(1910-1911). Həmin dövrdə
Rəsulzadə , Seyid Tağızadə ilə birlikdə İran Demokratik Partiyasını yaratmış və onun
Mərkəzi Komitəsinə üzv seçilmişdir. İran inqilabı yatırıldıqdan sonra (1911) Rəsul-
zadə S.H. Tağızadə ilə Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Burada Əli bəy Hüseynzadə
və Əhməd Ağayevlə sıx əməkdaşlıq etmişdir, «Türk ocağı» təşkilatına daxil olmuş,
«Türk yurdu» jurnalında Cənubi Azərbaycan türklərinə həsr olunmuş məqalələrdə
onların milli-siyasi hüquqlarını müdafiə etmişdir. Rəsulzadə,eyni zamanda, bu
dövrdə türçülük ideyaları ilə daha da dərindən tanış olur.
niş əfv-ümumidən sonra Bakıya qayıdır, «Musavat» partiyasının rəhbərliyinə keçir
(«Müsəlman Demokratik Partiyası-»Musavat» 1911-ci ilin oktyabrında, Rəsulzadə hələ
Türkiyədə mühacirətdə olduğu zaman , Məmmədəli Rəsulzadə,Abbasqulu Kazımzadə
və Tağı Nağıoğlu tərəfindən yaradılmışdı) və milli azadlıq mübarizəsində fəal iştirak
edir.1915-ci ildə «Açıq söz» qəzetini nəşr edir. Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mü-
barizə aparır, «Dirilik»(1914-1916) jurnalında «Milli dirilik» başlığı ilə silsilə məqalələr
dərc etdirir,millətin tərifində dini birliyi deyil, dil və mədəniyyət birliyini önə çəkir,
milli istiqlal ideyalarını geniş təbliğ edir. Onun rəhbərlik etdiyi «Musavat» partiyası
milli azadlıq mübarizəsinin önünə keçir.
Rusiyada Fevral burjua inqilabının (1917) qələbəsindən sonra milli əsarət altında
olan xalqlara , o cümlədən Azərbaycan xalqına yeni yaradılacaq demokratik Rusiyada
«Milli – məhəlli (ərazi) muxtariyyət» verilməsi uğrunda mübarizə aparır.Qafqaz müsəl-
manlarının Bakı(1917, aprel) və Rusiya müs əlmanlarının Moskva(1917,may) qurultay-
larında öz mövqeyini uğurla müdafiə edir. Moskva qurultayında onun Azərbaycan
dilində etdiyi çıxışda irəli sürülən «Milli –məhəlli(ərazi) muxtariyyəti» proqramı
Əhməd Salıkovun «milli-mədəni muxtariyyət» proqramından fərqli olaraq böyük səs
üstünlüyü ilə(446:291) qəbul olunur.Bu, Rusiyanın türk xalqları arasında onun nüfuzu-
nu daha da artırdı. Nəticədə o, Rusiyanın gələcək dövlət idarəçiliyi formasını müəy-
yən edəcək Müəssislər Məclisinə Azərbaycanla yanaşı Türküstandan da deputat seçildi.
Ədəmi- Mərkəziyyət» partiyası birləşdi.Rəsulzadə birləşmiş «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət
Firqəsi Musavat»ın sədri oldu.1917-ci ilin oktyabrında «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət
Firüəsi Musavat»ın I qurultayında M.Ə.rəsulzadə partiyanın Mərkəzi Komitəsinin
sədri seçildi.O,qurultaydakı çıxışında partiyanın mübarizə istiqamətini müəyyən
edərək bildirmişdi:»Milli istiqlala malik olmayan bir millət, hürriyyət və mədəniyyəti
də hifz edə biməz.İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal».
Lakin Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Rusiyada bolşevik irticası və yeni milli
əsarət dövrü baçlandı.Silah gücünə keçmiş Rusiya imperiyasının sərhədlərini bırpa
etmək siyasəti yeridilirdi.
Bakıda və onun ətrafında hakimiyyəti ələ keçirən Stepan Şaumyanbolşevik-daşnak
höküməti Azərbaycana «muxtariyyət « əvəzinə «məzarıstan» vəd etdi və 1918-ci il
martında Bakıda və ölkənin digər bölgələrində azərbaycan xalqına qarşı kütləvi
qırğınlar və soyqırım törətdi.Mart soyqırımı zamanı milli-istiqlalçı qüvvələrə baş-
çılıq edən «Musavat»ın binası və «Açıq söz»ün redaksiyası yandırıldı. Bu zaman
Rəsulzadə milli azadlıq hərkatının digər görkəmli rəhbərləri ilə birlikdə Qagqazın
Rusiyadan ayrılaraq müstəqil konfederasiya dövləti yaratması və Türkiyə ilə sülh
danışıqlarına girməsi uğrunda mübarizəyə başlayır və Tiflisdə - Zaqafqaziya
parlamentində (seymində) Müsəlman(Azərbaycan) fraksiyası rəyasət heyətinin
sədri kimi çıxışlar edir. Zaqafqaziya seymi dağıldıqda Rəsulzadə Batum konfrans-
inda iştirak etdiyinə görə gizli səsvermə nəticəsində qiyabi olaraq Azərbaycan
Milli Şurasini imzalayır(1918-ci il 4 iyun). Müqavilənin 4-cü maddəsinə əsasən Osmanlı dövləti
Bakı Sovetinin daşnak –bolşevik hərbi birləşmələri və erməni-daşnak quldur dəstələri
tərəfindən soyqımına məruz qalmaqda olan Azərbaycan xalqına qardaşlıq yardımı
göstərir.M.Ə. Rəsulzadə dövlət xadimi kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-
ci ilin iyununda baş vermiş ilk hökümət böhranının aradan qaldırılmasında mühüm
rol oynamış,istiqlalın qorunub saxlanması naminə sədri olduğu Milli Şuranın
müvəqqəti olaraq istefasına razılıq vermişdir.O,1918-ci ilin iyununda Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin İstanbul beynəlxalq konfransına göndərilən səlahiyyətli
nümayəndə heyətinə (Rəsulzadədən başqa Xəlil bəy Xasməmmədov və Aslan bəy
Səfikürdski daxil idi) sədrlik etmiş,çox mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə Azərbaycanın
mənafeyini uğurla müdafiə etmiş, Azərbaycanda hərbi işin təşkili , maliyyə problemi
Ərazi məsələsi haqqında Türkiyə rəsmiləri ilə danışıqlar aparmış,xüsusən Bakı məsə-
ləsində çevik və prinsipial mövqe tutmuşdur.1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan
Milli Şurasının fəaliyyəti bərpa olunduqdan sonra onun sədri kimi Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamentinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
gənc Cümhuriyyətin dövlət quruluşu , daxili və xarici siyasətinin əsas prinsipləri
barədə bəyannamə ilə çıxış etmişdir. Onun «...müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç
boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir
Avropa iqtidarı-əhrarınasini təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın
üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir»
sözləri Parlament üzvlərinin ayaq üstə sürəkli alqışlarla qarşılanmışdı.Rəsulzadə
AXC Parlamentində Azərbaycanın milli və dövlət maraqlarına cavab verən qanunların
qəbulunda həlledici rol oynamışdır.M.Ə.rəsulzadə Parlamentdə Bakı Dövlət Universi-
tetinin açılması ətrafında gedən müzakirələrdə qətiyyətlə çıxış etmişdir.Rəsulzadə
Universitet fəaliyyətə başladıqdan sonra tarix-filologiya fakultəsində Osmanlı ədəbiy-
yatı tarixindən dərs demişdir.
M.Ə.Rəsulzadə bu dövrdə Borçalı və Qarabağla bağlı Azərbaycan Xalq Cümhuriy-
yətinə qarşı qaldırılmış ərazi iddialarında prinsipial mövqe tutmuşdur. Borçalı ilə
bağlı Azərbaycan hökümətini «Qan tökməklə» hədələyən gürcü nümayəndələrinə
«nə etmək olar, əgər məcbur etsələr, qan tökmək olar» deyə qətiyyətlə cavab vermişdir.
O, Qarabağ məsələsində də eyni qətiyyət göstərmişdir:»Bizim fikrimizcə və hökümətin
fkrinə görə Qarabağ məsələsi yoxdur. Necə ki. Bakı məsələsi yoxdur.Buna görə də
Qarabağ ünvanı ilə olan hər növ təklifi rədd edirik»
Partiyanın Mərkəzi Komitəsinin və Parlament fraksiyasının fəaliyyəti haqqında hesabat
məruzəsi ilə çıxış etmişdir.Yenidən «Musavat» partiyasının sədri seçilmişdir.
1920-ci il aprelin 27-də 11-ci Qırmızı Ordunun artıq Bakını ələ keçirmiş olduğu şə-
raitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində hakimiyyətin bolşeviklərə
təhvil vermək məsələsi müzakirə olunarkən qətiyyətlə bunun əleyhinə çıxmışdır.
AXS-nin süqutundan sonra gizli fəaliyyətə keçən Rəsulzadənin göstərişilə Bakıda
«Musavat»ın gizli mərkəzi yaradıldı. Onun özq isə Lahıcda gizləndi.Rəsulzadə bol-
şeviklərin istilasından sonra AXC-nin dövlət strukturlarının dağıdılması ,repressiyalar,
qanlı qırğınlar dövründə xalqın sovet- bolşevik rejiminə qarşı apardığı şiddətli müba-
rizəni və verdiyi saysız qurbanları görərək bildirirdi:»milli bayrağın torpaqlara deyil,
millətin vicdanına enmiş olduğunu ,hər kəsin bu bayrağı ruhunda,qəlbində və bağrın-
da mühafizə etməkdə olduğuna inandığını» bidirirdi
M.Ə.Rəsulzadə 1920-ci il avqustun 17-də həbs olunmuş, lakin İ.Stalinin göstərişi ilə
həbsdən azad olunub Moskvaya aparılmış, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respub-
likasının Milli İşlər Komissarlığında işlə təmin olunmuşdu. Bir müddət sonra Sankt-
Peterburqa, oradan isə gizli yolla Finlandiyaya keçərək Türkiyəyə mühacirət etdi.
O, AXC-nin süqurundan sonra müxtəlif xarici ölkələrə getməyə məcbur olan azərbay-
canlıların istiqlal mübarizəsini vahid mərkəzdən idarə etmək məqsədilə Azərbaycan
Milli Mərkəzini(İstanbulda),»Musavat» partiyasının Xarici Bürosunu yaratdı və «Musa-
vat»ın Azərbaycandə fəaliyyət göstərən gizli təşkilatına istiqamət verdi.1926-cı ildə
onun fəal iştirakı ilə Parisdə «Prometey» təşkilatı yaradıldı.»Prometey» sovet rejiminə
qarşı müxtəlif xalqlarının nümayəndələrinin vahid mübarizə blokunu yaratmalı idi.
Rəsulzadə 1931-ci ildə sovet hökümətinin tələbi ilə Türkiyəni tərk etməli oldu.
1932-ci ildə Rəsulzadənin siyasi mühacirətinin Polşa dövrü başlandı. 1934-cü ildə
Ə. Topçubaşovla birlikdə Brüsseldə Qafqaz Konfederasiyası sazişini imzaladı. Sazişə
əsasən Qafqazda Azərbaycan,Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikalarından ibarət
Konfederasiya dövləti-respublika yaratmaq nəzərdə tutulurdu.M.Ə.Rəsulzadə
Ə.Topçubaşovun ölümündən sonra(1934) siyasi mühacirin istiqlal mübarizəsində
aparıcı rol oynadı.
İsveçrəyə, İsveçrədən İngiltərəyə, nəhayət Rumıniyaya keçdi. 1942-ci ildə Azərbaycanın
müstəqilliyinə nail olmaq üçün Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi ilə
danışıqlara girdi. Lakin danışıqlat uğursuz nəticələndi. M. Ə. Rəsulzadə Berlində
«Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilası və istiqlalı üçün mübarizə etmək,
qafqasiyalı millətlərin dostluqları və siyasətdə bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq və
Almaniya ilə sıxı surətdə işbirliyi təmin etmək» məqsədilə Milli Azərbaycan Komitəsi
yaratdı.Almaniya tərəfindən Azəərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsində
müsbət nəticə əldə olunmadığını görən Rəsulzadə 1942-ci ilin sonlarında Almaniyanı
tərk edib Buxarestə getdi. Müharibənin sonuna yaxın Münxendə gizli şəraitdə yaşayan
Rəsulzadənin yaratdığı «Azərbaycan Demokratik Birliyi» cəmiyyəti azərbaycanlıların
faşist əsirliyindən azad olunmasına, bir müddət sonra yaratdığı «Tükiyə-Azərbaycan»
cəmiyyəti isə əsirlrin Türkiyəyə aparılmasına kömək göstərdi.
1947-ci ildə Türkiyəyə qayıdan M.Ə.Rəsulzadə burada Azərbaycan Kültür dərnəyini
(1949-cu il,1 fevral) . 1952-ci ilin dekabrında Münxendə keçirilən Ümumi Qafqaz Kon-
fransında iştirak etdi. Konfransın qərarına əsasən, Azərbaycan,gürcüstan və şimali Qaf-
qazın təsil olunduğu Qafqaz İstiqlal Komitəsi yaradıldı. Amerika Birləşmiş Ştatlarına
gedərək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 35-ci ildönümü münasibəti
ilə 1953-cü ilin mayın 28-də «Amerikanın səsi» radiosu ilə Azərbaycan xalqına müraciət
etdi.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mətbuatı tarixində siyasi publisistikanın ən görkəmli
nümayəndələrindən biridir. Onun 1903-1920-ci illərdə təkcə Azərbaycanın dövri mət-
buatında 1200-dən artıq müxtəlif janrda yazıları dərc olunmuşdur.O, ədəbi – publisistik
fəaliyyətini siyasi mühacirət illərində də davam etdirmiş, Azərbaycan xalqının tarixi
və ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. Bu dövrdə «Yeni Qafqaziya»
(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934), «Musavat bülleteni»
(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını, «İstiqlal»(1932) qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın dövlət müstəqiliyinin bərpa
olunması uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanın-
da dəfn edilmişdir.
lərini yüksək qiymətləndirmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 130 illiyinin geniş şəkildə qeyd edilməsi haqqında
sərəncam vermiş və bununla əlaqədar respublikada silsilə tədbirlər həyata kecirilmiş-
dirvə ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. Bu dövrdə «Yeni Qafqaziya»
(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934), «Musavat bülleteni»
(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını, «İstiqlal»(1932) qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın dövlət müstəqiliyinin bərpa
olunması uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanın-
da dəfn edilmişdir.
Bakı,Novxanı k.– 6.III.1955.Türkiyə,Ankara)= Azərbaycanın gör-
kəmli siyasi və dövlət xadimi,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
(1918-1920) banilərindən biri,Azərbaycan Milli Şurasının sədri
(1918,28may- 1918, 17 iyun ;1918 16 noyabr-7 dekabr), Azərbay-
can Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində «Musavat» və bitərəflər
ftaksiyasının sədri, jurnalist, publisist.
İlk təhsilini Sultanməcid Qənizadənin 2 saylı rus-tatar məktəbində almış
Bakı texniki məktəbini bitirmişdir. Gənc yaşlarında inqilabi hərəkata qoşulmuş,
«Müsəlman Gənslik Təşkilatı» adlı gənc azərbaycanlı inqilabçılar dərnəyini
Yaratmı. Və ona başçılıq etmişdir(1902-1903).Təşkilat mətbəə üsulu ilə intibah-
Namələr çap edib əhali arasında yaymışdır.
1904-cü ildə o, Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası Bakı Komitəsi nəz-
din1905-1907-ci illər rus inqilabının gedişində və bundan sonra Azərbaycanda
yaranan milli oyanış , Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy
Hüseynzadə , Həsən bəy Zərdabi və b.nın çar Rusiyasının milli ayrı-seçkilik siyasəti
nə qarşı mübarizısi, getdikcə genişlənməkdə olan «Türkləşmək,islamlaşmaq və
müasirləşmək»(«türk qanlı, islam imanlı ,Avropa qiyafəli») məfkürəsi Rəsulzadənin
milli-siyasi görüşlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
1906-1907-ci illərdə «Təkamül»də, həmçinin başqa qəzetlərdə millətlərə, tayfalara,
siniflərə, insanlara(fərdlərə) hüquq bərabərliyi və azadlıq tələb edən yazllarla çıxış
etmiş və zaman keçdikcə bu siyasi tələblər «insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal»
çağırışı kimi formalaşmışdır..
1905-1907-ci illər rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra rusiyanın təqiblərindən
Rəsulzadə İrana mühacirət etməyə məcbur oldu. Rəsulzadə 1908-1911-ci illər İran
inqilabında , Cənubi Azərbaycanda milli- azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmiş,
Səttarxan və Bağırxanla görüşmüşdü. Bu müddətdə o, Tehranda Avropa tipli ilk
gündəlik «İrane-nou»(«Yeni İran») aəzetini dərc etmişdir(1910-1911). Həmin dövrdə
Rəsulzadə , Seyid Tağızadə ilə birlikdə İran Demokratik Partiyasını yaratmış və onun
Mərkəzi Komitəsinə üzv seçilmişdir. İran inqilabı yatırıldıqdan sonra (1911) Rəsul-
zadə S.H. Tağızadə ilə Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Burada Əli bəy Hüseynzadə
və Əhməd Ağayevlə sıx əməkdaşlıq etmişdir, «Türk ocağı» təşkilatına daxil olmuş,
«Türk yurdu» jurnalında Cənubi Azərbaycan türklərinə həsr olunmuş məqalələrdə
onların milli-siyasi hüquqlarını müdafiə etmişdir. Rəsulzadə,eyni zamanda, bu
dövrdə türçülük ideyaları ilə daha da dərindən tanış olur.
M.Ə.Rəsulzadə 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibəti ilə veril-
niş əfv-ümumidən sonra Bakıya qayıdır, «Musavat» partiyasının rəhbərliyinə keçir
(«Müsəlman Demokratik Partiyası-»Musavat» 1911-ci ilin oktyabrında, Rəsulzadə hələ
Türkiyədə mühacirətdə olduğu zaman , Məmmədəli Rəsulzadə,Abbasqulu Kazımzadə
və Tağı Nağıoğlu tərəfindən yaradılmışdı) və milli azadlıq mübarizəsində fəal iştirak
edir.1915-ci ildə «Açıq söz» qəzetini nəşr edir. Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mü-
barizə aparır, «Dirilik»(1914-1916) jurnalında «Milli dirilik» başlığı ilə silsilə məqalələr
dərc etdirir,millətin tərifində dini birliyi deyil, dil və mədəniyyət birliyini önə çəkir,
milli istiqlal ideyalarını geniş təbliğ edir. Onun rəhbərlik etdiyi «Musavat» partiyası
milli azadlıq mübarizəsinin önünə keçir.
Rusiyada Fevral burjua inqilabının (1917) qələbəsindən sonra milli əsarət altında
olan xalqlara , o cümlədən Azərbaycan xalqına yeni yaradılacaq demokratik Rusiyada
«Milli – məhəlli (ərazi) muxtariyyət» verilməsi uğrunda mübarizə aparır.Qafqaz müsəl-
manlarının Bakı(1917, aprel) və Rusiya müs əlmanlarının Moskva(1917,may) qurultay-
larında öz mövqeyini uğurla müdafiə edir. Moskva qurultayında onun Azərbaycan
dilində etdiyi çıxışda irəli sürülən «Milli –məhəlli(ərazi) muxtariyyəti» proqramı
Əhməd Salıkovun «milli-mədəni muxtariyyət» proqramından fərqli olaraq böyük səs
üstünlüyü ilə(446:291) qəbul olunur.Bu, Rusiyanın türk xalqları arasında onun nüfuzu-
nu daha da artırdı. Nəticədə o, Rusiyanın gələcək dövlət idarəçiliyi formasını müəy-
yən edəcək Müəssislər Məclisinə Azərbaycanla yanaşı Türküstandan da deputat seçildi.
1917-ci ilin iyununda «Musavat»la Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi «Türk-
Ədəmi- Mərkəziyyət» partiyası birləşdi.Rəsulzadə birləşmiş «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət
Firqəsi Musavat»ın sədri oldu.1917-ci ilin oktyabrında «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət
Firüəsi Musavat»ın I qurultayında M.Ə.rəsulzadə partiyanın Mərkəzi Komitəsinin
sədri seçildi.O,qurultaydakı çıxışında partiyanın mübarizə istiqamətini müəyyən
edərək bildirmişdi:»Milli istiqlala malik olmayan bir millət, hürriyyət və mədəniyyəti
də hifz edə biməz.İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal».
Lakin Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Rusiyada bolşevik irticası və yeni milli
əsarət dövrü baçlandı.Silah gücünə keçmiş Rusiya imperiyasının sərhədlərini bırpa
etmək siyasəti yeridilirdi.
Bakıda və onun ətrafında hakimiyyəti ələ keçirən Stepan Şaumyanbolşevik-daşnak
höküməti Azərbaycana «muxtariyyət « əvəzinə «məzarıstan» vəd etdi və 1918-ci il
martında Bakıda və ölkənin digər bölgələrində azərbaycan xalqına qarşı kütləvi
qırğınlar və soyqırım törətdi.Mart soyqırımı zamanı milli-istiqlalçı qüvvələrə baş-
çılıq edən «Musavat»ın binası və «Açıq söz»ün redaksiyası yandırıldı. Bu zaman
Rəsulzadə milli azadlıq hərkatının digər görkəmli rəhbərləri ilə birlikdə Qagqazın
Rusiyadan ayrılaraq müstəqil konfederasiya dövləti yaratması və Türkiyə ilə sülh
danışıqlarına girməsi uğrunda mübarizəyə başlayır və Tiflisdə - Zaqafqaziya
parlamentində (seymində) Müsəlman(Azərbaycan) fraksiyası rəyasət heyətinin
sədri kimi çıxışlar edir. Zaqafqaziya seymi dağıldıqda Rəsulzadə Batum konfrans-
inda iştirak etdiyinə görə gizli səsvermə nəticəsində qiyabi olaraq Azərbaycan
Milli Şurasini imzalayır(1918-ci il 4 iyun). Müqavilənin 4-cü maddəsinə əsasən Osmanlı dövləti
Bakı Sovetinin daşnak –bolşevik hərbi birləşmələri və erməni-daşnak quldur dəstələri
tərəfindən soyqımına məruz qalmaqda olan Azərbaycan xalqına qardaşlıq yardımı
göstərir.M.Ə. Rəsulzadə dövlət xadimi kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-
ci ilin iyununda baş vermiş ilk hökümət böhranının aradan qaldırılmasında mühüm
rol oynamış,istiqlalın qorunub saxlanması naminə sədri olduğu Milli Şuranın
müvəqqəti olaraq istefasına razılıq vermişdir.O,1918-ci ilin iyununda Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin İstanbul beynəlxalq konfransına göndərilən səlahiyyətli
nümayəndə heyətinə (Rəsulzadədən başqa Xəlil bəy Xasməmmədov və Aslan bəy
Səfikürdski daxil idi) sədrlik etmiş,çox mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə Azərbaycanın
mənafeyini uğurla müdafiə etmiş, Azərbaycanda hərbi işin təşkili , maliyyə problemi
Ərazi məsələsi haqqında Türkiyə rəsmiləri ilə danışıqlar aparmış,xüsusən Bakı məsə-
ləsində çevik və prinsipial mövqe tutmuşdur.1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan
Milli Şurasının fəaliyyəti bərpa olunduqdan sonra onun sədri kimi Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamentinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
!918-ci ilin dekabrın 7-də parlaq nitq söyləmiş və sonra «Musavat» partiyası adından
gənc Cümhuriyyətin dövlət quruluşu , daxili və xarici siyasətinin əsas prinsipləri
barədə bəyannamə ilə çıxış etmişdir. Onun «...müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç
boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir
Avropa iqtidarı-əhrarınasini təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın
üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir»
sözləri Parlament üzvlərinin ayaq üstə sürəkli alqışlarla qarşılanmışdı.Rəsulzadə
AXC Parlamentində Azərbaycanın milli və dövlət maraqlarına cavab verən qanunların
qəbulunda həlledici rol oynamışdır.M.Ə.rəsulzadə Parlamentdə Bakı Dövlət Universi-
tetinin açılması ətrafında gedən müzakirələrdə qətiyyətlə çıxış etmişdir.Rəsulzadə
Universitet fəaliyyətə başladıqdan sonra tarix-filologiya fakultəsində Osmanlı ədəbiy-
yatı tarixindən dərs demişdir.
M.Ə.Rəsulzadə bu dövrdə Borçalı və Qarabağla bağlı Azərbaycan Xalq Cümhuriy-
yətinə qarşı qaldırılmış ərazi iddialarında prinsipial mövqe tutmuşdur. Borçalı ilə
bağlı Azərbaycan hökümətini «Qan tökməklə» hədələyən gürcü nümayəndələrinə
«nə etmək olar, əgər məcbur etsələr, qan tökmək olar» deyə qətiyyətlə cavab vermişdir.
O, Qarabağ məsələsində də eyni qətiyyət göstərmişdir:»Bizim fikrimizcə və hökümətin
fkrinə görə Qarabağ məsələsi yoxdur. Necə ki. Bakı məsələsi yoxdur.Buna görə də
Qarabağ ünvanı ilə olan hər növ təklifi rədd edirik»
Rəsulzadə 1919-cu ilin dekabrında keçirilmiş «Musavat» partiyasının II qurultayında
Partiyanın Mərkəzi Komitəsinin və Parlament fraksiyasının fəaliyyəti haqqında hesabat
məruzəsi ilə çıxış etmişdir.Yenidən «Musavat» partiyasının sədri seçilmişdir.
1920-ci il aprelin 27-də 11-ci Qırmızı Ordunun artıq Bakını ələ keçirmiş olduğu şə-
raitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində hakimiyyətin bolşeviklərə
təhvil vermək məsələsi müzakirə olunarkən qətiyyətlə bunun əleyhinə çıxmışdır.
AXS-nin süqutundan sonra gizli fəaliyyətə keçən Rəsulzadənin göstərişilə Bakıda
«Musavat»ın gizli mərkəzi yaradıldı. Onun özq isə Lahıcda gizləndi.Rəsulzadə bol-
şeviklərin istilasından sonra AXC-nin dövlət strukturlarının dağıdılması ,repressiyalar,
qanlı qırğınlar dövründə xalqın sovet- bolşevik rejiminə qarşı apardığı şiddətli müba-
rizəni və verdiyi saysız qurbanları görərək bildirirdi:»milli bayrağın torpaqlara deyil,
millətin vicdanına enmiş olduğunu ,hər kəsin bu bayrağı ruhunda,qəlbində və bağrın-
da mühafizə etməkdə olduğuna inandığını» bidirirdi
M.Ə.Rəsulzadə 1920-ci il avqustun 17-də həbs olunmuş, lakin İ.Stalinin göstərişi ilə
həbsdən azad olunub Moskvaya aparılmış, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respub-
likasının Milli İşlər Komissarlığında işlə təmin olunmuşdu. Bir müddət sonra Sankt-
Peterburqa, oradan isə gizli yolla Finlandiyaya keçərək Türkiyəyə mühacirət etdi.
O, AXC-nin süqurundan sonra müxtəlif xarici ölkələrə getməyə məcbur olan azərbay-
canlıların istiqlal mübarizəsini vahid mərkəzdən idarə etmək məqsədilə Azərbaycan
Milli Mərkəzini(İstanbulda),»Musavat» partiyasının Xarici Bürosunu yaratdı və «Musa-
vat»ın Azərbaycandə fəaliyyət göstərən gizli təşkilatına istiqamət verdi.1926-cı ildə
onun fəal iştirakı ilə Parisdə «Prometey» təşkilatı yaradıldı.»Prometey» sovet rejiminə
qarşı müxtəlif xalqlarının nümayəndələrinin vahid mübarizə blokunu yaratmalı idi.
Rəsulzadə 1931-ci ildə sovet hökümətinin tələbi ilə Türkiyəni tərk etməli oldu.
1932-ci ildə Rəsulzadənin siyasi mühacirətinin Polşa dövrü başlandı. 1934-cü ildə
Ə. Topçubaşovla birlikdə Brüsseldə Qafqaz Konfederasiyası sazişini imzaladı. Sazişə
əsasən Qafqazda Azərbaycan,Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikalarından ibarət
Konfederasiya dövləti-respublika yaratmaq nəzərdə tutulurdu.M.Ə.Rəsulzadə
Ə.Topçubaşovun ölümündən sonra(1934) siyasi mühacirin istiqlal mübarizəsində
aparıcı rol oynadı.
1936-cı ildə Varşavada «Musavat» ın qurultay səlahiyyətli konfransı keçirildi.
İsveçrəyə, İsveçrədən İngiltərəyə, nəhayət Rumıniyaya keçdi. 1942-ci ildə Azərbaycanın
müstəqilliyinə nail olmaq üçün Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi ilə
danışıqlara girdi. Lakin danışıqlat uğursuz nəticələndi. M. Ə. Rəsulzadə Berlində
«Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilası və istiqlalı üçün mübarizə etmək,
qafqasiyalı millətlərin dostluqları və siyasətdə bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq və
Almaniya ilə sıxı surətdə işbirliyi təmin etmək» məqsədilə Milli Azərbaycan Komitəsi
yaratdı.Almaniya tərəfindən Azəərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsində
müsbət nəticə əldə olunmadığını görən Rəsulzadə 1942-ci ilin sonlarında Almaniyanı
tərk edib Buxarestə getdi. Müharibənin sonuna yaxın Münxendə gizli şəraitdə yaşayan
Rəsulzadənin yaratdığı «Azərbaycan Demokratik Birliyi» cəmiyyəti azərbaycanlıların
faşist əsirliyindən azad olunmasına, bir müddət sonra yaratdığı «Tükiyə-Azərbaycan»
cəmiyyəti isə əsirlrin Türkiyəyə aparılmasına kömək göstərdi.
1947-ci ildə Türkiyəyə qayıdan M.Ə.Rəsulzadə burada Azərbaycan Kültür dərnəyini
(1949-cu il,1 fevral) . 1952-ci ilin dekabrında Münxendə keçirilən Ümumi Qafqaz Kon-
fransında iştirak etdi. Konfransın qərarına əsasən, Azərbaycan,gürcüstan və şimali Qaf-
qazın təsil olunduğu Qafqaz İstiqlal Komitəsi yaradıldı. Amerika Birləşmiş Ştatlarına
gedərək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 35-ci ildönümü münasibəti
ilə 1953-cü ilin mayın 28-də «Amerikanın səsi» radiosu ilə Azərbaycan xalqına müraciət
etdi.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mətbuatı tarixində siyasi publisistikanın ən görkəmli
nümayəndələrindən biridir. Onun 1903-1920-ci illərdə təkcə Azərbaycanın dövri mət-
buatında 1200-dən artıq müxtəlif janrda yazıları dərc olunmuşdur.O, ədəbi – publisistik
fəaliyyətini siyasi mühacirət illərində də davam etdirmiş, Azərbaycan xalqının tarixi
və ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. Bu dövrdə «Yeni Qafqaziya»
(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934), «Musavat bülleteni»
(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını, «İstiqlal»(1932) qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın dövlət müstəqiliyinin bərpa
olunması uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanın-
da dəfn edilmişdir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev M.Ə.Rəsulzadənin xidmət-
lərini yüksək qiymətləndirmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 130 illiyinin geniş şəkildə qeyd edilməsi haqqında
sərəncam vermiş və bununla əlaqədar respublikada silsilə tədbirlər həyata kecirilmiş-
dirvə ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. Bu dövrdə «Yeni Qafqaziya»
(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934), «Musavat bülleteni»
(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını, «İstiqlal»(1932) qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın dövlət müstəqiliyinin bərpa
olunması uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanın-
da dəfn edilmişdir.
Rəylərin sayı:.