XX əsrin birinci yarısında Zaqafqaziyada baş vermiş
iki qırğın zamanı (1905-1907-ci illər, 1918-1920-ci illər) 2 milyona yaxın azərbaycanlı,
ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, öz ev-eşiyindən zorla qovulmuşdur.
*****
Mart qırğını zamanı Bakı şəhərinin hər yerində
qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış 57 azərbaycanlı qadınının
meyidi tapılmışdır. Gənc qadınların diri-diri divara mıxlanması, ermənilərin
hücumundan sığınmağa çalışan iki min nəfərin yerləşdiyi şəhər xəstəxanasının
yandırıldığı da bu dəhşətli faktlar sırasındadır. Qaçıb canını qurtarmağa
çalışan əhalini gülləbaran etmək üçün isə ermənilər şəhərin müvafiq yerlərində əvvəlcədən
pulemyotlar yerləşdirmişdilər.
*****
Daşnakların azərbaycanlılara qarşı soyqırımı yalnız
Bakı ilə məhdudlaşmamışdır. Qısa müddətdə Şamaxı, Quba, İrəvan, Zəngəzur,
Qarabağ, Naxçıvan, Qarsda da azərbaycanlıların qırğını törədilmişdir.
****
1918-ci ilin mart-aprel aylarında Şamaxıda 8 minə qədər
dinc sakin qətlə yetirilimişdir. Şamaxı Cümə məscidi də daxil olmaqla əksər mədəniyyət
abidələri yandırılmış və uçurulmuşdur. Cavanşir qəzasının 28 kəndi, Cəbrayıl qəzasının
17 kəndi tamamilə yandırılmış, əhalisi məhv edilmişdir.
****
1998-ci ildən e`tibarən Azərbaycan Respublikası martın
31-ni dövlət səviyyəsində azərbaycanlıların genosidi günü kimi qeyd edir. Bu təqvim
son yüz ildə Azərbaycan tarixində baş vermiş faciəvi hadisələrin xalqın
yaddaşında həkk olunmasını özündə əks etdirir. Azərbaycanlırın kütləvi şəkildə
qırılması, repressiyalara mə'ruz qalması XX yüzilliyin dünya tarixinin faciəvi
səhifələrindən biri hesab etmək olar. Bu faciələrin günahkarı "Böyük Ermənistan"
yaradılması kimi sərsəm bir ideyanı həyata keçirmək üçün heç bir iyrənc vasitədən
çəkinməyən erməni şovinizmidir.
Tarixə nəzər salaq
İsveçlə Rusiya arasında 1721-ci ildə sülh müqaviləsinin
imzalanmasından sonra Rusiya çarı I Pyotr imperiya qurmaq arzusunu Qafqaza, Xəzəryanı
ərazilərə yönəltdi. Bu cəhdlərin sonu 1723-cü ildə Bakının işğalı ilə nəticələndi.
Əsasən müsəlmanlardan ibarət olan yerli camaatın narazılığını və müqavimətini
görən I Pyotr öz planlarını həyata keçirmək üçün, necə olur-olsun, Gilanda,
Mazandaranda, Bakı və Dərbənddə ermənilərin və xristianların yerləşdirilməsini
vacib sayırdı. Əsası I Pyotr tərəfindən qoyulan bu siyasəti sonralar Rusiyanın
digər çarları həyata keçirdi. 1768-ci ildə Yekaterina ermənilərin himayə edilməsi barədə əmr
imzalayır. 1802-ci ildə çar Aleksandr Sisianova yolladığı məktubunda yazırdı:
"Hər nə olur-olsun ermənilər Azərbaycanın
... bu və ya digər xanlıqlarında istifadə olunmalıdır". IV-XIX əsrlər ərzində
öz dövlətlərinə malik olmayan ermənilər dövlətlərini yaratmaq məqsədinə çatmaq
üçün Rusiyanın imperiya siyasətiniin həyata keçirilməsində alət rolunu
oynadılar.
Qanlı tarix
Rusiya ilə İran
arasında gedən iki müharibənin ( 1804-1813, 1826-1828) sonunda imzalanmış Gülüstan (12 oktyabr 1813-cü il) və Türkmənçay (10 fevral 1828-ci il)
müqavilələri Azərbaycan xalqının tarixində faciəvi rol oynamış və Azərbaycanın
parçalanmasına gətirib çıxarmışdır. Azərbaycanın şimalı Rusiyanın, cənubu isə
İranın idarəçiliyinə keçmişdir. Türkmənçay müqaviləsindən dərhal sonra
imperator I Nikolay 21 mart 1828-ci ildə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində
"Erməni əyaləti"nin yaradılması haqqında əmr imzalayır. Bu əmrə əsasən
o zaman 7 min 331 azərbaycanlının və 2 min 369 erməninin yaşadığı İrəvan şəhəri
də "Erməni əyaləti"nin tərkibinə daxil edilir. Bunun ardınca Türkmənçay müqaviləsinin XV bəndinə
əsasən İrandan ermənilərin İrəvan, Qarabağ və Naxçıvana kütləvi şəkildə
köçürülməsinə başlanılır. Bunun da nəticəsində həmin ərazilərdə məskunlaşmış azərbaycanlılar
öz yurd-yuvalarından məhrum edilir. Anoloji proses Türkiyə ilə aparılan müharibələrin
(1828-1829, 1877-1878) sonunda da reallaşdırılıb. Belə ki, tarixi mənbələrə əsasən
1829-1830-cu illərdə Qafqazda (Naxçıvan, Qarabağ, İrəvan) 40 min İran, 84 min
600 Türkiyə ermənisi yerləşdirilib. XX əsrin başlanğıcında baş verən sonrakı
hadisələr göstərdi ki, belə bir vəziyyət Azərbacan xalqının tarixində faciələrin
davamına səbəb olub.
Pyotr və ermənilər
Erməni millətçilərin xalqımıza qarşı apardığı təcavüz,
zorakılıq, soyqırım uzun bir tarixə malikdir. Hələ 1721-ci ildə Qafqaza yürüşə
çıxan və 2 il sonra Azərbaycanın xəzəryanı ərazilərini, o cümlədən Bakını işğal
edən 1-ci Pyotr yerli əhalinin sərt müqavimətini gördükdə "Erməni
kartı"nı işə salmış və azərbaycanlıların tarixi torpaqlarında, xüsusi ilə
Bakı və Dərbənddə ermənilərin məskunlaşdırılması barədə göstəriş vermişdir. Çar
1-ci Aleksandr isə 1802-ci ildə Qafqaz canişini A.Sisianova konkret təlimat göndərmişdi:
"Ermənilər nəyin bahasına olursa olsun Azərbaycan xanlıqlarının ələ
keçirilməsində istifadə olunmalıdır". Bu istiqamətdə ən dəhşətli hadisələr
1918-ci ildə baş verib. Həmin fəlakətlərin təşkilatçısı nankor ermənilərin qəddar
lideri C.Şaumyan olmuşdur. Xatırladaq ki, hələ 1917-ci ildə RSFSR Xalq
Komissarları Soveti tərəfindən Qafqaz İşləri üzrə Fövqəladə Komissar təyin
edilmiş bu amansız şovinist təyinatının ilk günlərindən mürtəce ideyalarını həyata
keçirmək - azərbaycanlılara qarşı fəlakətlər törətmək üçün hər an fürsət
axtarmışdır. Onun əlinə belə bir fürsət 1918-ci ilin martında düşmüşdür. Belə
ki, 1918-ci ilin mart ayında Brest - Litovsk-Sürix müqaviləsinin bağlanması ilə
əlaqədar İran və Türkiyə cəbhəsindən geri dönən rus və erməni əsgərlərinin bir
qismi Bakıda yerləşdirilmişdir. 12 minlik bu ordunun 75 faizi erməni idi. Şəhərdə
müsəlman əsgərləri isə son dərəcə az idi. Bu zaman Lənkəranda könüllü Azərbaycan
əsgərləri çətin vəziyyətdə qalmışdılar. Bakıdan əsgərlərimiz onlara silah göndərmək
təşəbbüsü ilə çıxış etmişdilər. Bu təşəbbüs Şaumyana millətçi siyasətini
reallaşdırmaq üçün əlverişli bəhanə olmuşdu. O, Lənkərana silah göndərilməsi əmri
vermişdi. 1918-ci il martın 30-da Azərbaycan könüllü ordusunun zabitləri
silahları "Evelina" gəmisinə yüklədikləri zaman fürsəti əldən vermir.
Beləliklə, 1918-ci il martın 30-da Şaumyanın mənfur planı fəaliyyətə başlayır.
Onun istəyi reallaşır - münaqişə qığılcımı alovlanır. Qanlı erməni caynağı xərçəng
kimi Azərbaycanı əhatə edir. Tarixə 31 mart soyqırımı kimi daxil olan fəlakətlər
başlayır. 1918-ci ilin mart-apreldə Bakı, Şamaxı, Quba, Muğan və Lənkəranda ermənilər
50 min azərbaycanlını qətlə yetirmiş, 10 minlərlə insanı öz doğma
yurd-yuvalarından didərgin salmışlar. Təkcə Bakıda 30 minə yaxın azərbaycanlı
xüsusi qəddarlıqla öldürülmüşdür. Şamaxıda 58, Quba ərazisində 122, Qarabağın
Dağlıq hissəsində 150, Zəngəzurda 115, İrəvan Quberniyasında 211 kənd yerlə
yeksan olunub. Nuru Paşanın rəhbərlik
etdiyi Qafqaz İslam Ordusu haraya çatmasa idi bu qırğının miqyası daha dəhşətli
olardı. Daşnak quldur dəstələrinə qarşı vuruşlarda 5 min azərbaycanlı və min nəfərədək
türk həlak olmuşdur. Onların məzarları dağüstü parkdadır, onlara ehtiram
simvolu olaraq abidə ucaldılmışdır.
1948-1953-cü
illərdə 100 min azərbaycanlının Ermənistan SSR-dəki tarixi yurdlarından
qovulması, 1987-1989-cu illərdə Ermənistandan son deportasiya və nəhayət erməni
qəsbkarlarının torpaqlarımıza təcavüzü onların mənfur siyasətinin - uydurma,
qondarma "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq xülyası ilə bağlıdır. Təəssüf
ki, ermənilərin yeritdikləri mənfur siyasət vaxtında beynəlxalq aləmdə lazımi səviyyədə
ifşa olunmamış, xalqımıza qarşı törədilən bu soyqırıma siyasi, hüquqi qiymət
verilməmişdir. Doğrudur, Azərbaycan
Demokratik Respublikası 1918-20-ci illərdə ermənilərin törətdikləri soyqırımı tədqiq
etmək üçün fövqəladə komissiya yaratmışdı. Komissiya 36 cildlik geniş material
hazırlamışdı. Bu materialların ingilis, alman, fransız, rus, Azərbaycan dillərində
çap edilərək Qərb dövlətlərinə göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 1920-ci
ilin 28 aprelində Sovet ordusu ADR-i süquta uğratdıqdan sonra həmin məsələyə
xitam verildi. Xalqımızın haqq səsini ucaltmaq, tarixi həqiqəti dünyaya
çatdırmaq sahəsində də ümummilli liderimiz Heydər Əliyev öz dahiliyini və
müdrikliyini göstərdi. Onun 18 dekabr 1997-ci il tarixli "1948-1953-cü illərdə
azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi - etnik torpaqlarından
kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" və 28 mart 1998-ci il tarixli
"Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərmanları ilə uzun illər
gizli saxlanılan bu ümumxalq faciəsi öz hüquqi - siyasi qiymətini aldı, tarixi
yaddaşımız bərpa olundu.
Rəylərin sayı:.