Krım müharibəsi

[/b]

[b]

Avropa dövlətləri arasında həmrəyliyin pozulmasında mühüm əhəmiyyətə malik 1848-1849-cu illər inqilabları Vyana sisteminin çökməsində də böyük rol oynadı. əsrin ortalarında Avropanın yaşadığı ictimai­siyasi sarsıntılar dövlətləarası münasibətlərdə «real siyasət» adını almış strateji xəttin meydana gəlməsinişərtləndirdi. Vyana sisteminə sonuncu zərbə isə 1853-1856-cı illər Krım müharibəsi oldu. Onun başlanmasında Fransa, Rusiya və Ingiltərə ilə yanaşı Avstriya və Prusisiya da maraqlı idilər və hər biri konkret məqsədlərə malik idilər. 
Avropa dövlətləri «real siyasət» kursuna birdən-birə keçmədilər. əsrin ortaları üçün kontinentdə yeni geosiyasi durum formalaşmaqda idi. Fransa onilliklər boyu davam edən müharibənin nəticələrinin aradan qaldırmış, III Napoleon hakimiyyətə gəlmiş (1853-1870) və II imperiya qurulmuşdu. Fransanın başlıca məqsədi Vyana sisteminin buxovlarından qurtulmaq idi ki, Macarıstanda baş vermiş 1848-1849-cu il hadisələri bunun üçün əlverişli imkan yaratmışdı. Avstriya impetorunun xahişi ilə I Nikolay rus qoçunlarının Macarıstanda baş verən inqilabi çıxışların yatırılmasında iştirakına göstəriş vermiş, macar inqilabı boğulduqdan sonra inqilabi çıxışlarda iştirak edənlərin bir qismi Türkiyədə sığınacaq tapmışdılar. 
Yaranmış şəraitdə Rusiyanın əlinə Qara dəniz boğazlarına müdaxilə etmək üçün fürsət düşmüşdü və III Napoleon bundan istifadə edərək Müqəddəs İttifaqın parçalanması üçün müxtəlif üsullara əl atdı. I Nikolay Türkiyədən inadla macar inqilabçılarının geri qaytarılmasını tələb edir, sultan isə bundan qəti olaraq imtina edirdi. Məhz bu zəmində «Şərq məsələsi»yenidən kəskinləşməyə başladı ki, bu da müharibəyə gətirib çıxardı. 
Şərq məsələsinin kökləri tarixin dərinliklərindədir, konseptual əsaları isə rus çarı I Pyotrun «Vəsiyyətnaməsinə» əsasən qoyulmuşdur. Avropa dövlətləri bu məsələdən istifadə etməklə aşağıdakı məqsədlri reallaşdırmağa çalışırdılar: 
-Türkiyənin Avropa qitəsində yerləşən torpaqlarının onun əlindən alınması. 
-Qüds və Vifleym şəhərindəki xristian müqəddəslərin qəbrlərinin müsəlmanların hakimiyyətindən azad edilməsi. Şərq böhranının qızışdırılmasında iki dövlət xüsusilə maraqlı idi: Fransa və Rusiya. Fransa onu iflic vəziyyətinə salmış Müqəddəs Ittifaqın dağıdılmasına çalışırdı.  I Nikolay isə Qara dəniz boğazında Rusiyanın ağalığına nail olunmasını istəyirdi.

Avropa dövlətlərindən İngiltərə Qara dəniz boğazında qüdrətli Rusiyadansa, zəif Türkiyənin olmasına üstünlük verirdi. Avstriya isə şərq böhranından Balkanlarda möhkəmlənmək üçün bir vasitə kimi istifidə etməyə çalışırdı. K.Marks yazırdı ki, «Avropa müharibə tufanlarından, siyasi sarsıntılardan qurtaran kimi, ənənəvi məsələ ilə qarşılaşır. Bu qurtarmaq bilməyən şərq məsələsidir».  
I Nikolay Müqəddəs Ittifaqın meydana gəlməsindən sonra Avropada əminamanlığı qorumaq adı altında rus qoşunlarının bir neçə dəfə Avropada görünməsinə nail olmuşdu və Rusiyaya "Avropanın jandarmi” adını qazandırmışdı. 
Artıq XIX əsrin ortaları üçün I Nikolayda belə bir fikir yaranmışdı ki, Türkiyə «xəstə adam» timsalıdadır və tezliklə «öləcəkdir». Buna görə də, Türkiyə imperiyasının ərazisini bölüşdürmək və Qara dəniz planını reallaşdırmaq olar. Halbuki bu dövrdə beynəlxalq şərait kəskin şəkildə Rusiyanın əleyhinə idi. 
Avropa dövlətlərinin hamısı Rusiyanın cahangirliyindən bezmişdi və ona qarşı çıxış etmək üçün fürsət axtarırdı. Belə fürsəti isə rəqiblərinə I Nikolay özü verdi. 1853-cü il yanvarın 9-da ingilis diplomatik korpusu Çar sarayında olarkən I Nikolay İngiltərənin Rusiyadakı səfiri Seymur Hamiltona yaxınlaşaraq Türkiyənin gələcəyinəİngiltərənin münasibətinin necə olacağı fikrini öyrənmək istədiyini bildirdi. Səfir Rusiyanın mövqeyini İngiltərə hökumətinə çatdırmağa söz verdi. Bir aydan sonra, fevralın 9-da İngiltərənin stats katibi Con Rosselin imzası ilə Rusiyanın mövqeyinəİngiltərənin kəskin mənfi münsibətini bildirən cavab gəldi. Fransa və Avstriya da analoji mövqe nümayiş etdirdilər. 
Artıq bu dövr üçün Rusiyanın Xarici İşlər naziri Nesselrode I Nikolayı inandırmışdı ki, Türkiyə Avropa dövlətlərinin gözündən düşmüşdür. Rusiyanın Fransadakı səfiri Kiselyov, İngiltərədəki səfiri Brunnov və Avstryadakı səfiri Meyndorf I Nikolayı arxayınlaşdırmışdılar ki, Rusiya Türkiyəyə müdaxilə edəcəyi təqdirdə Avropa diplomatiyasının dəstəyini qazanacaqdır. Çar elə hesab edirdi ki, 1848-49-cu il inqilabından sonra Avstiya Rusiyaya müttəfiq olmaq üçün onun tərəfindən çıxış edəcəkdir. Fransa isə 1852-ci il dövlət çevrilişindən sonra özünə gəlməyib, buna görə də Avropada hamı Rusiyanın tərəfində duracaq. Çar bununla olduqca ciddi siyasi səhvə yol verirdi. Çünki Fransa keçmiş müttəfiqlərin arasını vurmaq üçün belə fürsəti çoxdan gözləyirdi.
Xaricdəki rus diplomatlarından yalnız A.Qorçakov əvvəlcə Vyanadan, sonra isə Alman knyazlarından I Nikolayın adına göndərdiyi təqdimatda göstərirdi ki, Avropadakı beynəlxalq şərait Rusiyanın əleyhinə çevrilmişdir. Avstriya Rusiyanın hegemonluğundan çıxmaq üçün fürsət axtarır. III Napoleon isə «Avropa konsertini» dağıtmaq üçün bəhanə gəzir. Təsadüfü deyildi ki, Fransa Avropa dövlətlərindən ilkini kimi, 1853-cü ildə hələ 1740-cı ildə imzalanmış Fransa-Türkiyə müqaviləsinin şərtlərini bərpa etməyə müvəffəq olmuşdu. 
Müqavilənin şərtlərinə görə, Fransa Yaxın Şərqin katolik xristianları üzərində Türkiyədən qəyyumluq hüququ alırdı. Bundan xəbər tutan I Nikolay türk sultanına etirazını bildirərək analoji hüququn 1829-cu il Ədirnə sülhü ilə Türkiyənin pravoslav xristianlarına aid olduğunu bildirmişdi. Fransanın həqiqi məqsədlərindən bəhs edən Xarici İşlər Naziri Druyen de Lyus sonralar qeyd edirdi ki, «Müqəddəs yerlər» məsələsinin Fransa üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bu qədər hay-küy salmış «Şərq məsələsi» III Napoleona ona görə lazım idi ki, 
o artıq yarım əsrə yaxın Fransanı iflic vəziyyətinə salmış «Konstantinopol İttifaqının» (Müqəddəs İttifaq nəzərdə tutulur – S.J.) dağıda bilsin. Yalnız bu yolla İngiltərə, Avstriya və Prussiyanın Rusiyadan ayırmaq mümkün idi. I Nikolayın belə mövqeyi üzündən 1853-cü ilin əvvəllərindən etibarən Rusiya-Türkiyə münasibətləri kəskinləşməyə başladı. Rusiyanın aparıcı Avropa dövətləri ilə münasibətləri də yaxşı vəziyyətdə deyildi. Fransız diplomatiyasının qəsdən təhriki ilə Tütk sultanı Əbdül Məcid Rusiyaya münasibətdə daha az barışdırıcı mövqe tutmağa başlamışdı. Istambuldakı İgilis səfiri də Türkiyənin Rusiyaya qarşı mövqeyinin pisləşməsində az rol oynamamışdı. 
Məhz belə vəziyyətə I Nikolayın əmri ilə Hərbi Dəniz Naziri knyaz A.J.Menşikov Rusiyanın Türkiyədə fövqaladə səlahiyyətli səfiri təyin edildi. Onun isə nəinki diplomatiyadan, normal danışıqlar aparmaqdan xəbəri yox idi. A.Menşikov 1853-cü il 10 martın 10-da XİN Rüfət paşaya Rusiyanın aşağıdakı məzmunda notasını təqdim etdi: 
Rusiyanın Türkiyədəki pravoslav kilsəsi və pravoslav əhalisi üzərində qəyyumluq hüququ təsdiq edilsin.  Bu hüqüq  fərmanla yox, Sultan sənədi ilə (divani-humayun) təsdiq olunmalıdır.

Çünki fərman yerli xarakter daşıyır, sultan sənədi isə beynəlxalq hüquqi qüvvəyə malik olurdu. O dövrki mətbuat yazır ki, əgər Türkiyə həmin fərmanı qəbul edərsə, onda I Nikolay Türkiyənin II Sultanı olar. Şübhəsiz bu ilk növbədə fransız diplomatiyasının səyi ilə ortaya atılmışşayə idi, lakin, türk-rus münasibətlərinin pisləşməsindəəsas rol oynadı. 
1853-cü ilin aprelindəİngiltərə hökuməti Rusiyaya qarşı barışmaz mövqeyi ilə məşhur olan Stratford Kanninq (Lord Redklif) İstanbula səfir təyin etdi. Kaninq rus səfiri ilə ilk görüşündən sonra müəyyənləşdirdi ki, Menşikovun baçlıca məqsədi Türkiyə ilə müharibəyə nail olmaqdır və çox ustalıqla iki işi reallaşdırdı: 
-Türkiyənin Xarici İşlər Naziri Rüfət paşanın Rəşid paşa iləəvəz olunmasına nail oldu. Rüfət paşa ruspərəst mövqeyə malik idi, Rəşid paşa isə Rusiyaya düşmən münasibət bəsləyən şəxslərdən idi. 
— Rusiya ilə Türkiyə arasında diplomatik münasibətlərin qırılmasına nail olmaq, bu isə müharibə demək idi. 
Məlum olduğu kimi, çar knyaz Menşikova verdiyi məxfi göstərişdə notanın qəbul edilməyəcəyi təqdirdə Türkiyə ilə diplomatik münasibətləri kəsməsi səlahiyyətini vermişdi. Mayın ortalarına qədər davam edən diplomatik mübarizə Türkiyənin notanı rədd etməsi ilə nəticələndi.Yaranmış şəraitdə Menşikov mayın 21-də Türkiyə ilə diplomatik münasibətləri kəsdi və Odessaya qayıtdı. 
Rusiyanın xarici nümayəndəliklərinin susduğu dövrdə Vyanadakı səfir A.Qorçakov sonuncu dəfə Rusiyanı Türkiyə ilə müharibəyə getməkdən çəkindirmək üçün xarici işlər naziri Nessellroda təqdimatı göndərdi. Lakin buna əhəmiyyət verilmədi. Çünki heç kəs çarın arzusunda olduğu müharibənin əleyhinə getməyə cəhd etmirdi. Müharibə dövründə Rusiyada Avropada təcrid vəziyyətinə düşmüşdü. Bu da çox tezliklə Rusiyanı böyük fəlakət qarşısında qoydu. 
Ingiltərədəki rus səfiri Brunnov Türkiyə tərəfindən nota rədd edildikdən sonra yenə XİN-ə müraciət edərək İngiltərə və Fransanın hadisələrə müdaxilə etməyəcəyini Nesselrodun və I Nikolayın diqqətinə çatdırmışdı. Bundan sonra I Nikolay bildirdi ki, qanuni tələbləri yerinə yetirilməyənədək Dünayboyu knyazlıqları işğal edib girov götürür və iyunun 21-də general M. Qorçakovun komandanlığı altinda 80 minlik rus ordusu Prut çayını keçərək Moldava və Valaxiyanı işğal etdi. 
Lakin I Nikolayın arzuları ürəyində qaldı. Belə ki, hələ mart ayında III Napoleon knyaz Menşikovun İstanbul səfərindən xəbər tutduqdan sonra Tulon limanında dayanmış fransız donanmasına İstanbul boğazına hərəkət etmək əmri verildi. Analoji addım İngiltərə tərəfindən də atıldı və ingilis donanması Qara dəniz boğazlarına yeridildi. Yalnız Avstriya və Prussiya vahid mövqeyə gələ bilmirdilər. Amma Rusiyanın məğlub olması nəticəsində heç nə qazanmayacaqlarından ehtiyatlanırdılar. 
Türkiyəİngiltərə və Fransanın mövqelərindən arxayınlaşdığı üçün nə quru qoşunlarında, nə də dəniz qüvvələrində ciddi hazırlıq görmədi. Uzun sürən diplomatik mübarizədən sonra 1853-cü il oktyabrn 16-da ingilis səfiri Stratford və fransız səfiri Lakurun təhriki ilə Türkiyə Rusiyaya müharibə elan etdi. Noyabrın 2-də I Nikolayın Türkiyə ilə müharibə haqqında manifesti elan olundu. 
Müharibə başladıqdan az sonra noyabrın 18-də rus admiralı Naximovun başçılığı altında 8 gəmidən ibarət rus donanması Sinop buxtasında dayanmış 16 gəmi və çoxlu sursata malik türk donanmasını darmadağın etdi, komandan Osman paşanı əsir götürdü. 
Sinop məğlubiyyəti Avropada sensasiya yaratdı. Müasirləri deyirdilər ki, türk donanmasının məğlub edilməsindən sonra Avropada Rusiyaya qarşı müharibədən daha populyar heç nə tapmaq olmazdı. Sinop epizodundan sonra ingilis və fransız donanması Qara dəniz boğazlarına daxil oldu və 1854-cü ilin 
yanvarında admirallar bildirdilər ki, Qara dənizə daxil olmaqda əsas məqsədləri Türkiyənin sahil məntəqələrini rusların qəfil hücumundan qorumaqdır. Çətin vəziyyətə düşmüş I Nikolay Fransa vəİngiltərədəki səfirlərindən generalların bəyanatının Rusiyaya aid olub-olmamasını öyrənməyi tələb etdi. Məlum oldu ki, generalların bəyanatı ancaq Türkiyə ilə bağlıdır və çarın əmri ilə Londondakı rus səfiri Brunnov İngiltərə ilə diplomatik münasibətləri kəsərək geri qayıtdı. Anoloji addım Parisdəki rus səfiri Kiselyov tərəfindən də atıldı. 
1854-cü il yanvarın 29-da Fransanın hökumət orqanı olan «Monityer» qəzetində III Napoleonun I Nikolaya açıq məktubu dərc olundu. İlk dəfə idi ki, bir monarx digər monarxa mətbuat vasitəsi ilə açıq müraciət edirdi. Müraciətdə Sinop döyüşünün təkcə Türkiyənin yox, İngiltərə və Fransanın da ləyaqətini təhqir etdiyi göstərilirdi. Ancaq müraciətdə Türkiyəətrafında baş verənlərin daha çox İngiltərə ilə bağlı olması öz əksini tapmışdı. 
Bununla belə, III Napoleon tələb edirdi ki, nə qədər Rusiya Avropa ilə üz-üzə qalmayıb rus donanması Qara dənizdən çıxarılmalı, Türkiyəyə qeyd-şərt irəli sürülmədən danışıqlar başlamalıdır. III Napoleonun bəyanatına I Nikolayın Rusiya XİN-nin mətbuat orqanı olan "Jurnal De Sen-Peterburqda” cavab məktubu dərc olundu. Jurnalda dərc edilməklə yanaşı, I Nikolay cavab məktubunu rəsmi sənəd kimi Fransanın Rusiyadakı səfirinə də təqdim etdi.  
Məktubda  Sinop döyüşünün günahı I Nikolay tərəfindən həm Türkiyə, həm dəİngiltərə və Fransa üzərinə qoyulurdu. Burada göstərilirdi ki, İngiltərə və Fransa diplomatiyasının təhriki ilə Türkiyə-Rusiya münasibətləri müharibə həddinə çatmışdır. Hər iki hökmdar məktubun sonuna "Siz əlahəzrətin yaxın dostu” kunu imza qoymuşdular. 
Fransa və Rusiyanın qarşılıqlı münasibətləri səfirlərə münasibətdə də özünü aydı göstərirdi. Belə ki, İngiltərə və Rusiya arasında diplomatik münasibətlər kəsildikdən sonra Rusiyadakı İngilis səfiri Seymur Hamilton heç bir xəbərdarlıq edilmədən ölkədən xaric edilmişdi. Lakin Fransa səfiri general Kastelbajaka Rusiyanı tərk etməsi üçün kifayət qədər vaxt verilmiş, o Rusiyanın ali mükafatı olan Aleksandr Nevsk ordeni ilə təltif olunmuşdu. Fransadakı rus səfiri general Kiselyov da eyni hörmətlə Parisdən yola salınmışdı. 
Mövcud tədqiqatlarda Krım müharıbəsi üç mərhələyə bölünür və hər mərhələnin diplomatiyası öz xarakterik əlaməti ilə seçilir. Ingiltərə və Fransa martın 27-28-ə qədər Rusiya ilə diplomatik danışıqlar aparmış və həmin tarixdə Rusiyaya müharibə elan etmişdirlər. Müharibə başlandıqdan sonra 1855-ci ilin noyabrına qədər İngiltərə və Fransa Avstriya və Prussiyanı hərbi əməliyyatlara cəlb etmək üçün böyük diplomatik səylər göstərmişdilər.Ingiltərədə lord Ebert hökümət kabinetində XİN postunu tutan Palmerston Rusiyanı gücdən salıb parçalamaq planı tərtib etmişdi. Plana görə, Moldova, Valaxiya və Dunay boyu ərazilər müttəfiqlərin qalib gələcəyi təqdirdə Avstriyaya vəd edilmişdi. Ingiltərədə xarici siyasət məsələləri üzrə stats-katib lord Klarendon Rusiya əlehinə müharibəni sivilizasiyanın barbarlara qarşı müharibəsi adlandırmışdı. 

Ingiltərə və Fransa kimi, Rusiya da Avstriya və Prusiyanı öz tərəfinə çəkmək üçün müxtəlif danışıqlar aparırdı. Lakin Rusiya müttəfiqlərdən fərqli olaraq nə Avstriyaya, nə də Prusiyaya heç nəyi vəd etmirdi. Avstriyaya Moldova, Valaxiya və Dunay boyu knyazlıqlarda Rusiyanın təklifinə görə birgə idarəçiliyin həyata keçirilməsi vəd edilirdi. Bu isə Avstriya diplomatiyasının arzu etmədiyi bir iş idi. I Nikolay səhv olaraq belə hesab edirdi ki, 1848-49-cu il inqilabından sonra Frans İosif hökmən Rusiyanı müdafiə edəcək. 
Diplomatik mübarizə son nəticədə Avstriyanın da müttəfiqlərin tərəfinə keçməsi ilə nəticələndi. Frans İosif rus çarından Moldova və Valaxiyanı tərk etməyi tələb etdi. 13 minlik Avstriya ordusu Transilvaniya ərazisinə daxil oldu və iyunun ortalarında çar höküməti öz qoşunlarını Dunay boyu ərazidən çıxardı. 
I Nikolayın Prussiyanı öz tərəfinə çəkmək səyləri də nəticə vermədi. Sərhədlərinin yaxınlığında 200 minlik rus ordusu yerləşməsinə görə ehtiyatlanan Prussiya əvvəlcə tərəflərdən heç birinə qoşulmaq istəmirdi. Hətta Bismark demişdi ki, biz heç vaxt Rusiyanın müttəfiqi ola bilmərik, ancaq müharibənin gətirdiyi xeyirdən istifadə etmək məsələnin başqa tərəfidir və Prussiyanın bundan imtina etməsi ağılsızlıq olardı. Çox keçmədən hadisələrin gedişi Prussiyanın müttəfiqlərin tərəfinə keçməsini şərtləndirdi. 1854-cü il aprelin 20-də Prussiya da Avstriyaya qoşuldu və Rusiyaya qarşı Avropa dövlətlərinin koalisiyası yarandı. 
Rusiyanın Avropadan təcrid olunmasını göstərən əsas faktorlardan biri III Napoleonun "4 bəndindən” ibarət notasi olmuşdu. 1854-cü il iyulun 18-də Rusiyaya təqdim edilən nota aşağııdakı şərtləri əks etdirirdi: 
— Dunay boyu knyazlıqlar Fransa, İngiltərə, Avstriya, Rusiya və Prussiyanın birgə protektoratlığı altına keçir və müvəqqəti olaraq Avstriya qoşunları tərəfindən işğal edilir; 
-Bu beş dövlət Türkiyə xristianlarının kollektiv qəyyumu hesab edilir;  
-Bu beş dövlət Dunay boyu knyazlıqlarda ali nəzarəti həyata keçirirlər; 
-Türkiyə ilə göstərilən dövlətlər arasında bağlanmış 1841-ci il müqaviləsinə yenidən baxılır.

Məlum olduğu kimi, 1841-ci ildə beş dövlət arasında imzalanmış London müqaviləsinə görə, Qara dəniz boğazlarında gəmiçilik reqlamenti nizamlanırdı. Çar notanı qəbul etdi, lakin onu cavabsız qoydu. Çünki notada cavab üçün vaxt qoyulmamışdı. 1855-ci ilin fevralında I Nikolayın vəfatı, avqustun 27-də Sevastopolun müttəfiqlər tərəfindən tutulması, müharibənin gedişində müttəfiqlər arasında yaranmış ziddiyətdən istifadə edən A.Qorçakovun Vyanada fəaliyyəti hərbi əməliyyatların çox tezliklə başa çatmasını şərtləndirdi. 
1855-ci ilin oktyabrında Fransa ilə Rusiya arasında qeyri-rəsmi və qeyri-leqal danışıqlar başladı. Lakin rus diplomatlarının ehtiyatsızlığı üzündən danışıqlar çox tezlilə qırıldı. Hadisələrin kulminasiya nöqtəsi 1855-ci il dekabrın 2-də Avstriyanın Rusiyaya "5 bənddən ibarət ultimatumu” oldu. 
Ultimatumun şərtləri III Napoleonun 4 bəndindən daha ağır idi. Lakin notadan fərqli olaraq ultimatuma vaxt qoyulmuşdu. Onun qəbul edilməyəcəyi təqdirdə Avstriya Rusiyaya qarşı müharibəyə başlaya bilərdi. Hakimiyyətə yeni gələn I Aleksandr 1856-cı il yanvarın 1-də ultimatumun Dövlət Şurasında müzakirəsini keçirdi. 9 nəfərin iştirakı ilə keçirilən müzakirələr zamanı general Buludovdan başqa bütün üzvlər ultimatumun qeyd-şərtsiz qəbul edilməsinə razılıq verdilər. 
Rus diplomatiyasının gərgin səyi nəticəsində Avstriyanın müharibənin nəticələri ilə bağlı Vyanada beynəlxalq konqresin keçirilməsi təşəbbüsü baş tutmadı. Konqresin 1856-cı il fevralın 25-dən Parisdə keçirilməsi qərara alındı. Paris konqresinə sədrliyi I Napaleonun qrafinya Valevskyadan olan oğlu qraf Valevski başçılıq edirdi ki, bu da Rusiyanın mövqelərinin möhkəmlənməsinə böyük təsir göstərmişdi. Rus nümayəndə heyətinə qraf Orlov və Brunnov daxil idilər. 
Paris sülh konqresi bir neçə sənədin imzalanması ilə başa çatdı. Bunların içərisində sülh müqaviləsinin mətni, Rusiya ilə Türkiyə arasında konvensiya əsas yer tuturdu. Sülhün şərtlərinə görə, Qara dəniz neytrallaşdırılır, müharibə və sülh dövründə boğazlar ticarət və hərb gəmilərinin üzünə açıq elan olunur, Rusiyanın sahil istehkamları sökülür, Rusiya və Türkiyəyə Qara dənizdə hərbi donanma saxlamaq qadağan edilirdi. 
Xüsusi konvensiyaya görə, Rusiya və Türkiyəyə qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə məqsədilə 10 kiçik hərbi gəmidən ibarət hərbi dəniz qüvvəsi saxlamağa icazə verilirdi. Əslində Paris konqresi İngiltərə və Avstriyanın nəzərdə tutduqlarının reallaşmasına imkan vermədi. Çünki nə Balkanlarda, nə də Türkiyənin Avropa hissəsində ciddi ərazi dəyişiklikləri həyata keçirilmədi. Bununla belə, A.Qorçakov Paris sülh müqaviləsini «Rusiyanın tarixindəən biabırçı ləkə» adlandırmışdı.