XIX əsrin I yarısında Azərbaycan mədəniyyəti
MAARİF
· Şimali Azərbaycan Rusiyanın müstəmləkəsi idi və burada bu sahənin inkişagı Rusiyadan asılı idi
· Rusiya maairifi Avropa dövlətlərindən geri qalırdı
· Təhsil silki səciyyə daşıyırdı
· Maarifin inkişafına az vəsait buraxılırdı
· Dövlət məktəblərinin açılmasında məqsəd – Hökümət diyarın müxtəlif idarələrində işləmək üçün yerli əhalidən məmurlar hazırlamaq idi
· 1829-cu il Cənubi Qafqaz məktəbləri haqqında nizamnaməyə görə qəza məktəbləri təşkil olunmalı idi (ilk qəza məktəbi 1830-cu ildə Şuşada açılmışdı)
· 1849-cu ildə Şimali Azərbaycanı da əhatə edən Qafqaz Tədris dairəsi yaradılmışdır
· 1853-cü il məktəb nizamnaməsinə görə Şimali Azərbaycanda birsinifli ibtidai məktəblər yaradılmalı idi (ilk belə məktəblər 1854-cü ildə Qubada və Ordubadda yaradılmışdı)
· Dövlət məmurları hazırlamaq məqsədilə 1854-cü ildə Şamaxıda ali dördsinifli məktəb açılmışdı
· İlk dərslikləri yaradanlar: Dementyev və M.Kazımbəy olmuşdur (1839-cu il)
· M.Kazımbəy hazırladığı "Türk-tatar dilinin qrammatikası” dərsliyinə görə Demidov mükafatı almışdır
· Dünyəvi müsəlman məktəblərinin yaradılması haqqında ilk təşəbbüs A.Bakıxanova məxsusdur (1832-ci ildə müsəlman məktəbləri təsis edilməsi haqqında layihə hazırlamışdır, lakin qəbul olunmadı)
· Azərbaycanın işğalından sonra da ibtidai məktəblər mollaxanalarda cəmlənmişdi (1801-ci ildə Şuşada İbrahim xan məscidi nəzdində yaradılmış məktəb bu dövrdə də fəaliyyət görsədirdi)
· Belə məktəblərdə ərəb dili və Quran öyrədilirdi
· Mirzə Şəfi Vazeh belə məktəblərdə dərs keçirdi
· Şimali Azərbaycanda əhalinin qəza məktəblərinə çox ləng cəlb edilməsi və hökümətə sadiq ruhanilər hazırlamaq üçün çarizmi "müsəlman məktəbləri” açmaöğa vadar etdi (ilk belə məktəb Tiflisdə açılmışdı)
§ "Müsəlman məktəbləri” əhalinin hesabına saxlanılırdı
§ Çarizm məqsədyönlü şəkildə şiə və sünni təriqətləri üzrə təşkil olunurdu
§ Hökümətin məqsədini doğrultmadı və tədricən fəaliyyətləri dayandı
MƏTBUAT
· Azərbaycan türkcəsində ilk qəzetlər XIX əsrin birinci yarısında çap olunmağa başlamışdır
· 1832-ci ildə Tiflisdə "Tiflisskiye vedomosti” qəzetinin "Tatar xəbərləri” adlı əlavəsi nəşr olunurdu (burada əsasən qanunlar, sərəncamlar çap olunurdu)
· Bu vərəqin hazırlanmasında A.Bakıxanov da iştirak etmişdir
· 1841-1846-cı illərdə "Zaqafqazski vestnik”in Azərbaycan türkcəsində buraxılışı – "Qafqazın bu tərəfinin əxbarı” nəşr olunurdu
· Bu ayrı-ayrı qəzetlərin əlavələri milli mətbuatımızın yaranması deyildi
· Azərbaycanda ilk mətbəə 1858-ci ildə Şamaxıda açılmışdı
ELM
· Tarixşünaslıq sahəsində əsas yeri müxtəlif Azərbaycan xanlıqlarının tarixinə aid əsərlərin yazılması təşkil edirdi
Şəki xanlığı
Qarabağ xanlığı
Quba xanlığı
Kərim ağa Şəkixanov
Mirzə Adıgözəl bəy
Mirzə Camal Cavanşir
İsgəndər bəy Hacınski
· Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ tarixi” əsəri Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnaməsi”ndən fərqli olaraq bu əsərdə siyasi hadisələrlə yanaşı, xanlığın sosial-iqtisadi həyatına aid də faktlar verilmişdir
· Azərbaycan tarixini ilk dəfə elmi əsaslarla yazan alim Abbasqulu ağa Bakıxanov olmuşdur.
· Ababsqulu ağa Bakıxanov:
§ Rusiyanın İran və Osmanlılarla apardığı müharibələrdə (1826-1829) iştirak etmişdi
§ Türkmənçay müqaviləsində tərcüməçi olmuşdur
§ 1841-ci ildə "Gülüstani-İrəm” əsərini yazmaqla ilk dəfə Azərbaycan tarixini bütöv şəkildə (ilk insanların məskunlaşmasından 1813-cü ilə qədər) yazmışdır
§ "Gülüstani-İrəm” əsəri ilk dəfə 1923-cü ildə "Azərbaycan tarixi” adı ilə Azərbaycan türkcəsində çap edililmişdi
· Bu dövrdə fəlsəfə elmi sahəsində çalışan alimlər – A.Bakıxanov və Mizrzə Şəfi Vazeh olmuşdur
· Coğrafiya sahəsinin alimləri sırasında A. Bakıxanov və Hacı Zeynalabdin Şirvani olmuşdur
· Bakıxanov "Kəşfül-Qəraib” əsəri Kolumbun Amerikanın kəşfinə həsr edilmişdir
· Hacı Zeynalabdin Şirvani 37 il Şərq ölkələrinə səyahət etmişdi
· Bu dövrün şərqşünas alimləri Mirzə Cəfər Topçubaşov və Mirzə Kazımbəy olmuşdur
· Mirzə Cəfər Topçubaşov:
§ Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Asiya departamentində tərcüməçi işləyib
§ Baş Pedaqoji İnstutda (Peterburq Universiteti) kafedra müdiri və professor kimi çalışıb
§ 15 il Rusiya Arxeologiya cəmiyyətinin Şərq sikkəşünaslığı şöbəsinə rəhbərlik edib
§ Bir sıra tarixi əsərlər ("İran xrestomatiyası”, "Monqollardan Teymurləngə kimi” və s.) yazıb
§ Şərqşünaslığın inkişaf etdirməsinə görə Böyük Britaniya Kral Cəmiyyətinin həqiqi üzvi seçilmişdir
· Mirzə Kazımbəy:
§ 17 yaşında "Ərəb dilinin müxtəsər qramatikası” əsəri yazıb
§ Kazan Universitetində dekan vəzifəsində çalışıb
§ 1853-cü ildə Peterburq Universitetində Şərqşünaslıq fakültəsini açaraq onun ilk dekanı olub
§ Bir sıra tarixi əsərlər yazıb ("Müridizm və Şamil”, "Bab və Babilililər”, "Dərbəndnamə” və s.)
§ Rusiya elmlər akademiyasının müxbir üzvi olub
§ Böyük Britaniya Kral Cəmiyyətinin üzvi olub
İNCƏSƏNƏT
· Bu dövrün ən məhşur xanəndəsi Səttar olmuşdur (O, italyan skripkaçısı Malaqollinin Tiflisdəki konsertində muğam oxumuşdur)
· 1817-ci ildə "Dərbəndli Fətəlinin İran mahnısı” ilə Azərbaycan xalq mahnısı ilk dəfə nota alındı
· Təsviri sənətin nümayəndəsi rəssam Mirzə Qədim İrəvani olmuşdur (O, ilk zamanlar divar rəsmləri və bədii tikmə sahəsində çalışmışdır. İrəvan xanı Hüseyqulu xanın sarayının bərpasında və çəkdiyi portretlərlə məhşur idi)
· Miniatür rəssamlığın nümayəndəsi isə Məhəmməd Rza İrəvani olmişdur (Onun "Şikəstin sağalması” əsəri hal-hazırda Peterburqda Ermitaj muzeyində saxlanılır)
· Baş memarı olan ilk Azərbaycan şəhəri – Şamaxı olmuşdur (Baş memar Qasım bəy idi. O, Şamaxıda köhnə anbar binasını teatr binasına çevrilməsi layihəsini hazırlamışdır)
XIX əsrin II yarısında Azərbaycan mədəniyyəti
MAARİF
· Bu dövrdə Şimali Azərbaycanda kapitalizmin coşqun inkişafı nəticəsində mədəniyyət inkişaf etdi
· Azərbaycanda Avropa tərbiyyəsi görmüş yeni milli ziyalılar nəsli yetişməyə başladı
· Rusiyada ali təhsil almış ilk azərbaycanlı Ağa bəy Yadigarov olmuşdur
· Qərbi Avropada ali təhsil almış ilk azərbaycanlı Məmmədağa Şahtaxtinski (Almaniyada Leyspiq Universiteti) olmuşdur
· Sankt-Peterburq universitetinin hüquq fakülətisinin ilk azərbaycanlı məzunları – Əlimərdan bəy Topçubaşov, Camo bəy Hacınski və Aslan Səfikurdski olmuşdur
· Rusiyada hərbi məktəbləri bitirənlər isə Əliağa Şxlinski və Səməd bəy Mehmandarov olmuşdur
· 1894-cü ildə Naxçıvan və Ordubadda məktəb partaları, qlobus, yazı taxtası olan Azərbaycan məktəbləri açılmışdı
· Bu dövrdə yeni təlim üsulu – "Üsuli-cədid” təşəkkül tapmışdı
· 1872-ci il 13 may "Əsasnaməsinə” əsasən qəza məktəbləri pullu şəhər məktəbləri ilə əvəz olunmalı idi (ilk pullu şəhər məktəbi 1874-cü ildə Şuşada açılmışdı)
· 1874-cü il 24 may "Əsasnaməsinə” görə xalq məktəbləri yaradılırdı (dövlət məktəblərindən fərqli olaraq, bu məktəblərdə yalnız kəndlilərin uşaqları oxuyurdu və cismani cəza tətbiq edilmirdi). İlk xalq məktəbləri Qazaxı qəzasının Dağkəsəmən, Şuşa qəzasının Cəbrayıl kəndlərində və Göyçay qəza mərkəzində təşkil olunmuşdur.
· 1887-ci ildə Bakıda H.Mahmudbəyov və S.Qənizadə tərəfindən ilk rus-Azərbaycan məktəbi yaradılmışdı
· 1865-ci ildə Bakıda ilk orta təhsil məktəbi (gimnaziya) yaradıldı
· 1874-cü ildə Bakıda "Müqəddəs Nina” məktəbi əsasında ilk qadın gimnaziyası təşkil edilmişdir
· Qafqazda müəllim hazırlayan ilk təhsil müəssisəsi Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutu olmuşdur
· 1876-cı ildə Qori şəhərində (Gürcüstan) Cənubi Qafqaz (Qori) Müəllimlər Seminariyası təşkil olundu (1879-cu ildə onun Azərbaycan şöbəsi açıldı. Şöbənin ilk rəhbəri Çernyayevski olmuşdur)
· İlk kütləvi kitabxana 1868-ci ildə Gəncədə fəaliyyətə başlamışdır
· 1894-cü ildə N.Nərimanov tərəfindən Bakıda ilk kitabxana-qiraətxana yaradılmışdır
ELM
· İlk Azərbaycanlı kimyaçı alim Möhsün bəy Xanlarov olmuşdur
MƏTBUAT
· Milli Azərbaycan mətbuatının əsasını Həsən bəy Zərdabi qoymuşdur (1875-1877-ci illərdə Bakıda "Əkinçi” qəzetini nəşr edirdi. Cəmi 56 nömrəsi çap olunub)
· 1879-cu ildə Tiflisdə türk dilində "Ziya” qəzeti nəşr olunmağa başladı (1880-ci ildən "Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında 104 nömrəsi çap olunub)
· 1880-ci ldə Tiflisdə "Kəşkül” qəzeti çap olunmağa başladı (Onun naşiri Cəlal Ünsizadə olmuşdur. Qəzetdə ilk dəfə Azərbaycan milləti sözləri işlənmişdir)
· Bu dövrdə Bakıda rus dilində nəşr edilən qəzetlər – "Kaspi”, "Bakinskoye izvestiye”, "Baku” və s. olmuşdur
İNCƏSƏNƏT
· 23 mart 1873-cü ildə Bakıda "M.F.Axundzadənin "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” adlı komediyası əsasında H.Zərdbi və N.Vəzirov tərəfindən milli teatrın əsası qoyulmuşdur
· Bakıdan sonra teatr Qubada (1875), Nuxada (1879), Şuşada (1882) və s. təşkil edilmişdir
· Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulan ilk xarici əsər N.Qoqolun "Müfəttiş” pyesi olmuşdur
· Tarın yenidən qurulması və ilk dəfə sinə üzərində çalınması tarzən Mirzə Sadıqcanın adı ilə bağlıdır
· 1895-ci ildə "Bakı Artistlər Cəmiyyəti” yaradıldı.
· 1896-cı ildə A.Əliverdibəyovun "Rəsmli musiqi tarixi” əsəri ilə Azərbaycan musiqi tarixi yazıldı.
MEMARLIQ
· Bu dövrün görkəmli memarı Qasım bəy Hacıbababəyov olmuşdur(onun ən böyük tikintisindən biri böyük karvansara – indiki "Araz” kinoteatrı olmuşdur)
· Tikililərdən biri də indiki İncəsənət Muzeyi olan Deburun evi idi
· 1886-cı ildə Bakı qalasının ikinci divarları tikildi (indiki Gənclər meydanı tərəfdən)
RƏSSAMLIQ
· Rəssamlıqda bu dövrün yeniliyi dəzgah rəssamlığı və qrafika idi
· Mir Möhsün Nəvvab və Natəvan (o, həm də xəttat olmuşdur) dövrün tanınmış rəssamları idi
· Təsviri sənətin görkəmli nümayəndəsi isə rəssam Mirzə Qədim İrəvani olmuşdur ("Cavan oğlan”, "Oturan qadın”, "Abbas Mirzə” və s.)
CƏNUBİ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
· Bu dövrdə məşhur təhsil sahəsində xidmətləri olan şəxs, İran maarifinin atası adlandırılan Rüşdiyyənin böyük rolu olub
· 1869-cu ildə Təbrizdə maarif sahəsində ilk qaranquş hesab edilən "Mədrəseyi-Nasiri” adlı məktəb açılmışdı
· 1877-ci ildə Təbriz Dövlət Mədrəsi yaradıldı
· 1878-ci ildə Urmiyada Ali Tibb Məktəbi yaradıldı
· 1887-ci ildə Təbrizdə "Dəbestan” adlı ilk xüsusi yeni tipli Üsuli-cədid məktəbi təsis edildi
· 1858-ci ildə Cənubi Azərbaycanda ilk qəzet – fars dilində "Azərbaycan” qəzeti çap olundu
· İlk mühacir Azərbaycan mətbuatı 1875-ci ildə İstanbulda nəşr edilən "Əxtər” qəzeti idi (İranda söz və mətbuat azadlığı olmadığına görə burada çap olunurdu)
· 1888-ci ildəİstanbulda satirik qəzet "Şahsevən” (Ə.Talıbov tərəfindən) nəşr olunundu.
Rəylərin sayı:.