"Azərbaycan tarixi"(VII sinif üçün) dərsliyi haqqında.25 dekabr 2014-cü ildə Hacıqabul RTŞ-də seminar-müşavirədə oxunmuş mühazirə.Z.Əliyev
"Azərbaycan tarixi”( VII siniflər üçün)
dərsliyi haqqında
Mahmudlu Y.,Ağayev S., Xubyarov
B., Əlişova H., Hüseynova L., Bəhramova S.
"Azərbaycan tarixi”. Ümumtəhsil məktəblilərinin 7-ci sinfi üçün dərslik.
Bakı, "Təhsil”, 2014, 128 səhifə, 8 fiziki çap vərəqi.
Dərslik təhsil sistemində məzmun və funksiyasına görə
əhəmiyyətli resurslardan biridir. Şagird
şəxsiyyətinin formalaşmasında dərsliklər mühüm rol oynayır. Şagirdlərin
təfəkkürünü inkişaf etdirmək, əqli fəaliyyətin əsas üsullarını formalaşdırmaq
üçün dərsliklər ən mühüm etibarlı vəsaitdir. Buna görə də təhsil islahatları
çərçivəsində dərsliklərin yaradılmasına xüsusi müstəvidə yanaşılmış, hökümət
səviyyəsində dərslik siyasəti sənədi hazırlanaraq təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham
Əliyevin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan
Respublikasında Təhsilin inkişafın üzrə Dövlət Strategiyası” strateji sənədin
"Strateji hədəf və tədbirlər” bölümündə "kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin
yaradılması, şagird və müəllimlərin müvafiq dərslik seçiminin təmin edilməsi”
vəzifəsi qoyulur.
Dərslik siyasətinin məqsədi məktəbliləri müasir standartlara uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə
yiyələndirmək , Vətəninə, xalqına, onun adət-ənələrinə bələd olan,
milli-ümumbəşəri dəyərlər zəminində formalaşan, fiziki və mənəvi cəhətdən
sağlam, müstəqil həyata hazır və demokratik düşüncəli vətəndaşlar kimi
yetişdirməkdir.
Dərslik konkret fənn üzrə tədris planı və
proqramı əsasında nəzəri və praktiki biliklərin əsaslarının sistemli və
anlaşıqlı şəkildə izah olunduğu əsas vəsaitdir. Dərsliklər ən zəruri
informasiyaları, tapşırıq və çalışmaları özündə əks etdirməklə istiqamətverici,
yönəldici, düşündürücü funksiyaları
daşıyır. Dərslik mahiyyətcə şagird üçün yazılır, lakin məktəb təcrübəsində
bərqərar olmuş ənənələr axarında ondan həm şagird, həm də müəllim istifadə
edir. Dərslik şagird üçün bilik mənbəyidir.Müəllim dərsliyə bir
mütəxəssis kimi müraciət edir. Dərslik fəal təlim prosesində bir kompenent
kimi, şagirdi idraki fəallığa sövq etməli, onu tədqiqatçılığa və yaradıcılığa
istiqamətləndirməlidir. Dərsliyi oxuyarkən şagird bir tərəfdən müvafiq mətnin
məzmununu, digər tərəfdən bu materialların müəyyən etdiyi iş üsullarını
mənimsəməlidir.
Şagirdləri fəaliyyətə sövq etməklə
tətbiqi-tədqiqi xarakter daşıması yeni dərsliklərin əsas keyfiyyətlərindən
hesab edilir, şagirdlərdə bacarıqları formalaşdıra bilmək imkanının olması üçün
cəhət kimi dəyərləndirilir. Bunun üçün kifayət qədər müxtəlif növ çalışma və
tapşırıqlarınndan istifadə edilməsi tələb olunur. Buna görə də "Azərbaycan
tarixi” dərsliklərində metodiki və didaktik materiallar kimi mövzudan başqa
idrak səviyyələrinə və fəaliyyət növünə uyğun olaraq çalışma və tapşırıqlar
verilməsi çox vacibdir.
"Azərbaycan tarixi” üzrə yeni dərslikləri
kurikulumların tələblərinə uyğun səviyyədə hazırlamaq üçün bir sıra mühüm
prinsiplərin gözlənilməsi zəruri hesab edilməlidir.
1.”Azərbaycan
tarixi” dərsliklərində ən mühüm pedaqoji tələblərindən biri düzgünlük
prinsipidir. Bu prinsip dərsliyi qeyri-ciddi faktlardan uzaqlaşdırır, başlıcası
ən vacib və zəruri faktlar və hadisələrin dərsliyin məzmununda əsas yer
tutmasını tələb edir, şagirdlər üçün inandırıcı, stimullaşdırıcı amil kimi
tarixi mənbəyə çevirir. Dərsliyin düzgünlük prinsipi "Azərbaycan tarixi”
dərsliklərinin hazırlanmasında aşağıdakı tələblərin nəzərə alımasını tələb
edir:
1) Təlim
standartlarına uyğunluq;
2)Fakt
və hadisələrin dəqiqliyi;
3)Mübahisəli faktların olmaması;
4)Fakt və hadisələrin konkret şəkildə şərh
edilməsi
VII cinif üçün "Azərbaycan tarixi” dərsliyi
bütövlükdə kurikulum tələblərinə və təlim standartlarına uyğun yazılmışdır. Bu
dərslik məzmun xəttinin 5 istiqaməti əsasında işlənilib hazırlanmışdır. Dərslikdə
təlim nəticələrinin şagirdlər tərəfindən nail olunması əsasən gözlənilmişdir.
Dərslik dövlət standartlarına və proqramına uyğun olaraq Azərbaycan tarixinin
V- XVI əsrlərini əhatə edir. Dərslikdə Azərbaycanda feodal münasibətlərinin
inkişafından başlayaraq bu dövrdə mövcud olan Azərbaycan dövlətlərinin
tarixinə dair mövzular vardır.Dərslik 5
fəsildən ibarətdir: I fəsil-"Azərbaycan müstəqil dövlətçiliyinin dirçəlişi
ərəfəsində”; II fəsil- "Azərbaycan dövlətçiliyinin dirçəlişi”; III fəsil- "Oğuz-səlcuq axınları
və Azərbaycan”; IV fəsil-"Səltənət uğrunda mübarizə”; V fəsil- "Vahid
Azərbaycan uğrunda”. Dərslikdə Sasani və ərəb işğalları dövründə Azərbaycanda
feodal münasibətlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri, Albaniya dövləti və
yadellilərə qarşı mübarizə, dövlətçilik ənənələrinin dirçəlişi və müstəqil
dövlətlərin yaranması, Səlcuq axınları və Azərbaycan xalqının formalaşıb başa
çatması prossesi , Azərbaycanın monqol
işğalçılarına qarşı mübarizəsi və Hülakulər dövlətinin tərkibində yeri, Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu dövlətləri və bu dövlətlərin Azərbaycan dövlətçilik tarixində yeri
və rolu, nəhayət Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması və bütün Azərbaycan
torpaqlarının vahid dövlət tərkibində birləşdirilməsi , Azərbaycan
dövlətlərinin qonşu ölkələrlə və Avropa dövlətləri ilə geniş iqtisadi-siyasi
əlaqələri haqqında tarixi hadisə və prossesləri öyrədən tarixi biliklər vardır.
Dərslikdə həmçinin bu dövrdə Azərbaycanda sosoial-iqtisadi münasibətlər,
təsərrufat əlaqələri, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı və ümumdünya mədəniyyətinə
verdiyi töhfələr,milli-mənəvi dəyərlər haqqında tarixi məlumat verilir.
Şagirdlər bu kitabda Cavanşir, Babək,Şəmsəddin Eldəniz, I Axsitan,I
İbrahimXəlilullah, Qara Yusif, Uzun Həsən, Şah I ismayıl, II Təhmasib haqqında səciyyəvi
məlumatlar əldə edirlər.
"Azərbaycan tarixi” dərsliyini daha da əyani
vəsait kimi baxımlı etmək, şagirdin bilik əldə etməsi üçün etibarlı mənbəə kimi vasitəyə
çevirmək üçün əyanilik prinsipi gözlənilməlidir: bu, şagirdin dərslikdə əldə
etdikləri bilik və bacarıqları yaradıcı surətdə tətbiq etmək üçün çox səmərəli
və faydalı olardı. "Azəribaycan tarixi dərsliklərində əyaniliyi tam və dolğun
surətdə əks etdirmək və fakt və hadisələri konkret şəkildə öyrənmək üçün
aşağıdakıların əks olunması vacibdir: 1.Şəkillər,ilusstasiyalar və fotolar:
2.sxemlər;
3.Cədvəllər;
4. Xəritələr.
"Azərbaycan tarixi” (VII sinif üçün) dərslik
şəkil və ilustrasiyalarla zəngindir, ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin şəkilləri
vardır, bütün Azərbaycan dövlətlərinin xəritələri vardır. Kitabda əlavə
didaktik və metodik guşə vardır, əlavə mənbələrdən qisaca da olsa da parçalar verilmişdir.
Dərslikdə şagirdlərin tarixi
şəxsiyyətləri daha da yaxından tanış olmaq məqsədi ilə Cavanşir,Babək,Əbu Sac
Divdad, Mərzban ibn Məhəmməd, Sultan I Toğrul, Şəmsəddin Eldəniz, Əmir Teymur,
I İbrahim, Cahan şah, Uzun Həsən, Şah I İsmayıl, Şah I Təhmasibin şəkil və
ilüstrasiyaları dərc edilmişdir. Şagirdlərin biliklərinin bacarıqlara
çevrilməsi üçün "Azərbaycanda və Avropada feodal münasibətləri”, "Həşdadsər
döyüşünün sxemi.836-cı il”, insan
birliklərinə aid şaxələndirmə cədvəli, "Qazan xanın islahatları”na aid
şaxələndirmə sxemi, XV əsrə aid "Vergilər” klaster(şaxələndirmə) cədvəli,
Səfəvilər dövlətinə aid "Ali idarəçilik sistemi” şaxələndirmə cədvəli verilmişdir. Lakin bu,
olduqca azdır. Belə cədvəllərin olması şagirdlərin müstəqil işləmək və yaradıcı
təfəkkürünü inkişaf etdirmək üçün çox səmərəli olardı. Bu dərslikdə "Azərbaycan
erkən orta əsrlərdə”, "Albaniya VII əsrdə”,
"Azərbaycan ərəb xilafətinin tərkibində”, "Şirvanşahlar dövləti IX-XII
əsrlərdə”, "Azərbaycan IX-X əsrlərdə”, "Azərbaycan X əsrdə”, "Azərbaycan X
əsrin sonu- XI əsrin I yarısında”, "Slavyanların Azərbaycan torpaqlarına
hücumu”, "Böyük Səlcuq dövləti”, "Azərbaycan Atabəylər (Eldənizlər)
dövləti(1136-1225-ci illər)”, "Azərbaycan XIII əsrdə”, "Cəlairlər dövləti”,
"Azərbaycan XIII-XV əsrlərdə”, "Şəki hakimliyi”, "Azərbaycan Qaraqoyunlu
dövləti(1410-1468-ci illər”, "Azərbaycan Ağqoyunlu dövləti(1468-1501-ci illər),
"Səfəvi imperiyası 1499-1514-cu illərdə) xəritələri çap edilmişdir. Bu
xəritələr şagirdlərin məkan məzmun xətti üzrə bilik və bacarıqlarının daha da inkişaf
etdirmək üçün praktiki əhəmiyyəti vardır və onların tarixi coğrafiya
biliklərinin zənginləşdirmək, məntiqi və yaradıcı təfəkkürünün inkişaf
etdirməkdə ən optimal vəsaitdir.
"Azərbaycan tarixi” dərsliyi şagirdləri düşündürməli, səbəb-nəticə
əlaqələrini dərk etmək, tarixi hadisələri sistemləşdirmək və ümumiləşdirmək,
başlıca tarixi hadisə və prosesləri məyyən etmək, tarixi hadisələri təhlil
etmək və buna münasibət bildirmək, tarixi faktları,hadisələri və şəxsiyyətləri
müqayisə etmək üçün əsas resursdur. Buna görə də dərslik elə işlənilib
hazırlanmalıdır ki, şagirdlər bu vəsaitdən tam yararlanaraq bilik və
bacarıqlarını daha da inkişaf etdirə bilsin. Bu baxımdan VII siniflər üçün
"Azərbaycan tarixi” dərsliyi yeni təlim strategiyaları və dövlət
standartlarının tələbləri əsasında işlənilməlidir.Bu cəhətdən bu dərslik ilk təcrübədir.
"Azərbaycana tarixi”(VII SS.) dərsliyi
barədə öz şəxsi mülahizəlirimizi və fikirlərimizi bildirmək istəyirik. Dərslik
ümumən dövlət standartları və kurikulum tələblərinə uyğun yazılmışdır. Kitab
əsasən tarixi faktlar, hadisələr və prosesləri tədqiq etmək üçün şagirdləri idraki fəaliyyətə təhrik edir. Bunula
yanaşı tarixi materialların şagirdlər tərəfindən daha da dərindən
mənimsənilməsi üçün geniş tarixi məlumatlar kitabda şərh edilməli idi. Bu
baxımdan bəzi qeydlərimizi göstərmək yerinə düşərdi. Belə ki, bəzi mövzularda
çatışmayan məqamlar vardır. 4-cü mövzu-”Babəkin başçılığı altında azadlıq
hərəkatı” mövzusunda xürrəmilər
hərəkatının başlanmasının dəqiq tarixi
göstərilməyb, bu belə ifadə olunb: "təqribən 60 ildən artıq mübarizə aparan
xürrəmilər..” (səh.18). Başqa bir
fakt:”Babəkin gördüyü tədbirlər öz bəhrəsini verdi” və bu tədbirlər dərslikdə
şərh edilməmişdir.Şagirdlər üçün çətinlik yaradır. "Azərbaycan vahid dövlət
tərkibində” və "Xudafərin körpüsünün birləşdirdiyi iki Azərbaycan dövləti”
mövzularında Sacılər, Salarilər, Rəvvadilər və Şəddadilər dövlətləri haqqında
tarixi məlumatlar olduqca azdır ki,
şagirdlər bu dövlətlər haqqında dərindəm tarixi biliklər ala bilməyirlər. 11-ci
mövzu "Oğuz-səlcuq axınları” adlanır. Bu mövzuda oğuz-səlcuqların mənşəyi
ətraflı şərh edilməmişdir. Digər bir çatışmayan tarixi fakt ondan ibarətdir ki,
Səlcuqların Bizans üzərinə yürüşü və Van gölü hövzəsini tutması
tarixi(1015-1021) göstərilmədən Səlcuq dövlətinin yarnması(1038) şərh edilir.
Bu şagirdlər üçün anlaşılmazlıq yaradır(Bax: səh.56). Bu mövzunun tapşırıq
bölümündə belə bir tapşırıq verilir ki. "Səlcuq türklərinin Azərbaycan
asanlıqla ələ keçirilməsinin səbəblərini göstər”. Halbuki,mətndə bu səbəblər
şərh edilməyib(S.59 "Səlcuq sarayından müstəqil hakimiyyətə” mövzusu(səh.65-69)
geniş şəkildə işlənməmişdir və tarix bigilər qənaətbəxş deyildir. Bu mövzu
ətraflı və müfəssəl işlənilməli ,hətta bu mövzunun tədrisinə 2 saat verilməi
idi. Bu mövzuda Şəmsəddin Eldənizin bir dövlət xadimi və dövlət qurucusu kimi
rolunu onun gördüyü tədbirlərin miqyası ilə göstərmək olardı. Məhəmməd Cahan Pəhləvan hakimiyyət dövrü çox səthi
verilib və dövləti möhkəmləndirmək tədbirləri ətraflı şərh edilməmişdir.
Tapşırıq bölümündə belə bir tapşırıq verilir:” Şəmsəddin Eldənizin
hakimiyyətinin sonuna yaxın Eldənizlər dövlətinin malik olduğu ərazini müasir
xəritədə göstər”. Mətndə bu ərazilər
göstərilməyib. Lakin Eldənizlər dövlətinin ərazisi bu dövrdə Dərbənd keçidindən
İran körfəzinə qədər çox geniş ərazilər idi. Şagird əgər müstəqil surətdə
dərsliklə işləyəndə bu tarix faktı tapmaqda çətinlik çəkər.
16-cı və 17-ci mövzular geniş
işlənilməmişdir və Azərbaycan Hülakulər dövləti təkibində və Teymurun
Azərbaycana yürüşləri tarixi məsələri kitabda şagirdlərin dərindən tarixi
bilgilər əldə edilməsi üçün ətraflı və müfəssəl işıqlandırılmamışdır. Hətta
Əmir Teymurun Azərbaycan 3 yürüşünün tarixi belə göstərilməyibdir.
Dərslikdə mübahisə doğuracaq və
qeyri-müəyyən məsələlərdən biri Qaraqoyunlu dövlətinin yaradıcısı məsələsidir. Kitabın
100-cü səhifəsində göstərilir: "... Qara Məhəmməd bəyliyi daha da gücləndirdi
və mərkəzi Van olmaqla Qaraqoyunlu dövlətinin əsasını qoydu”. Halbuki bütün
tarixi ədəbiyyatda Qaraqoyunlu dövlətinin yaradıcısı Qara Yusif göstərilir.
Dərsliyin 102-ci səhifəsində Qara Yusifin Qaraqoyunlu dövlətinin yaratması qeyd
olunur. Qara Məhəmməd isə əslində Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının əsasını
qoymuşdur.
Dərslikdə ən mühüm mövzulardan biri
"Mərkəzləşdirilmiş vahid Azərbaycan dövləti” mövzusudur. Bu mövzuda, bizim
fikrimizcə, Şah I Təhmasibin dövrü səthi işiqlandırılıb. Burada Osmanlı sultanı
I Süleyman Qanuninin Azərbaycana 4 yürüşünün
tarixi və Səfəvilər üçün əhəmiyyətli döyüşlər haqqında məlumat yoxdur.
Dərsliyin çatışmayan cəhətlərindən biri
əsas tarixi hadisələrin xronologiyası verilməyib. Bunu ya hər bir mövzudan
sonra, ya da dərsliyin axırında mövzular başa çatandan sonra da yerləşdirmək
olardı. Bu, şagirdlərin zaman məzmun xətti üzrə bilik və bacarıqlarının daha da
möhəmləndirilməsi üçün ciddi çatışmazlıqdır.
"Azərbaycan tarixi” dərsliyinndə
şagirdlərin tədqiqatçılıq qabiliyətlərini
və məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirmək üçün
sxem-cədvəllər, Venn diaqram, T cədvəl, BİBO sxemləri verilməsi məqsədə
uyğun olardı. İdrak səviyyələrinə və
prossesləri əsasında müxtəlif fəaliyyət növünə uyğun çalışmalar dərsliyin
çatışmayan cəhətlərindəndir.
Bütün yuxarıda şərh olunan fikir və rəyləri
ümumiləşdirərək "Azərbaycan tarixi” dərsliklərinin keyfiyyətini yüksəltmək,
təhsilalanların yaş xüsusiyyətlərini, idrak səviyyələrini nəzərə alaraq
aşağıdakıları təklif edirik:
1.Dərsliklərin keyfiyyətini , rəqabət
qabiliyyətini möhkəmləndirmək və şagirdlərin konqnitiv və kreativ qabiliyyətini
nəzərə alararaq alternativ dərsliklər işlənilib hazırlanamalıdır;
2.Yeni dərsliklərin hazırlanmasənda akademik
tarixçilərlə yanaşı bu işə orta məktəblərdə çalışan innovativ,praqmatik,
metodist müəllimlərin cəlb edilməsi məqsədəuyğun olardı;
3.Dərsliklərdə tarixi məlumatların
bitkinliyini və müfəssəl olması üçün dərsliklərin fiziki çap həcmi 10 çap
vərəqindən aşağı olmamağını təklif edirik;
4.”Azərbaycan tarixi” dərsliklərində
şagirdlərin yaradıcı tədqiqatçılıq bacarıq və qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək
məqsədi ilə idrak səviyyələrinə və fəaliyyət növünə uyğun çalışma və tapşırıq
nümunələri verilsə yaxçı olardı;
5.Dərsliklərdən ikinci dərəcəli hadisə və faktlar çıxarılmalı və
məzmunu mürəkkəb və ziddiyyətli mövzuların şərhi daha genişləndirilməli, belə
mövzuların proqramda saatı artırılması səmərəli olardı.
6. Şagirdlərin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf
etdirmək üçün dərsliklərdə əlavə didaktik materiallar verilməsi məqsədəuyğun
olardı
Haciqabul rayonu, UDULU kənd tam orta məktəbi,tarix müəllim Zakir Əliyev
[/b]
[b]
Rəylərin sayı:.