Son iki yüz ilde Azərbaycanda inzibati-ərazi bölgüsünün yer adlarının nece dəyişmesi
dinamikası bu yazıda aydın görünür. İmperiyaların siyası məqsədləri namine ele
bir qarışıqlıq yaradılıb ki, tarixi esl adları tapmaq üçün az qala rebus hell
etmek lazım gelir...
Azerbaycan Rusiyaya birleşdikden sonra Azerbaycan xanlıqları 6 eyalete (Bakı,
Quba, Şeki, Şirvan, Qarabağ, Talış), 2 daireye (Yelizavetpol, Car-Balaken) ve 2
distansiyaya (Qazax, Şemşedin) bölündü.
1 yanvar 1841-ci ilden Zaqafqaziyada inzibati islahat qanununa müvafiq olaraq
(10.04.1840) region Gürcü - Imeretin quberniyasına (Merkezi Tiflis) ve paytaxtı
Şamaxı olmaqla Kaspi (Xezer) vilayetine bolündü. Kaspi vilayetine Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Lenkeran,
Bakı, Quba, Derbend qezaları daxil idi.
Azerbaycanın Yelizavetpol (Qazax ve Şemşedin qezaları daxil olmaqla), Balaken
(kecmiş Car Balaken dairesi) ve Naxcivan (Ordubad dairesi ile birlikde)
Gürcü-Imeretin quberniyasının terkibine daxil oldu. 1846-ci ilde Zaqafqaziya
Tiflis, Kutaisi,
Şamaxı ve Derbend quberniyalarına bölündü. Şamaxı quberniyasına Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Bakı ve
Lenkeran qezaları daxil idi. Quba qezası Derbend quberniyasının terkibine daxil
oldu, Yelizavetpol qezası ise Tiflis
quberniyasında qaldi. Yeniden Car-Balaken ayrı daire kimi yarandı. 1850-ci ilde
yaranmiş Irevan quberniyasının terkibinde Naxcivan ve Ordubad qezaları yarandı.
Şamaxı zelzelesi ile elaqedar olaraq (1859) quberniya merkezi Bakıya köcdü ve
adi deyişilerek Bakı quberniyası adlandı. 1860-cı ilde Derbend quberniyası legv
olundu. Quba qezası Bakı quberniyasının terkibine daxil olundu. Car-Balaken
dairesi Zaqatala dairesine cevrildi. 1868-ci ilde Yelizavetpol quberniyası
yarandı. Yelizavetpol quberniyasına: Qazax, Nuxa, Şuşa, Zengezur qezaları daxil idi. Bakı
quberniyasına 6 qeza (Bakı, Quba, Lenkeran, Şamaxı, Göycay ve Cavad) daxil idi.
1870-ci ilde Irevan quberniyasının terkibinde yeni Şerur-Dereleyez qezası
yarandı. 1874-cu ilde Nuxa qezasının cenub hissesinden Ereş qezası ayrıldi. 1
iyul 1883-cü ilde Cebrayil ve Cavanşir qezaları yarandı. 28 iyun 1918-ci ilde
Zaqatala quberniyası, 30 avqust 1918-ci ilde Yelizavetpol quberniyası Gence
quberniyası adlandırıldı. 1918-20-ci illerde Azerbaycan Demokratik Respublikası
dövründe ölke Bakı, Gence ve Zaqatala quberniyalarına bölündü. Bununla birlikde
Gence quberniyasının terkibinden müveqqeti Qarabağ general qubernatorlugu
yarandı. Onun terkibine Şuşa,
Cavanşir, Zengezur ve Qaryagin qezaları daxil oldu. Axirıncı 30 avqust 1918-ci
ildeCebrayil qezasına cevrildi.
Bakı quberniyasına Bakı, Göyçay, Cavad, Quba, Lenkeran, Şamaxı qezaları, Gence
quberniyasına Ereş, Gence, Qazax, Nuxa qezaları daxil edildi. Zaqatala
quberniyası qeza bölgüsüne malik deyildi. Ona Car, Balaken, Eliabad, Muxax,
Almalı, Qax saheleri daxil idi. 1919-cu ilde Qazax qezasından Tovuz qezası
ayrıldi, cenub-qerbde ise Qubadlı qezası yarandı. 22 aprel 1920-ci ilde Gence
qezasından Şamxor qezası ayrıldi. Sovet hakimiyyeti qurulduqdan sonra Bakı ve
Gence quberniyaları leğv olundu, Zaqatala dairesi Zaqatala qezasına cevrildi.
Ereş ve Cavad qezaları Agdaş ve Salyan adlandırıldı. 1921-ci ilde Azerbaycan
SSR-de 17 qeza (Agdaş, Bakı, Göyçay, Gence, Cebrayil-Qaryagin, Tovuz, Qazax,
Zaqatala, Quba, Lenkeran, Nuxa, Salyan, Şuşa, Şamaxı, Şamxor, Qubadlı, Zengezur)
yaranır, 1922-ci ilde Zengezur qezası leğv edilir ve Qubadlı, Cavanşir ve
Şamxor qezaları yaranır. Naxcivan vilayetin Şerur-Dereleyez ve Naxçıvan
qezaları yaranır. 1923-cu ilde Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayeti yaranır.
Cavanşir, Qubadlı, Şuşa
ve Tovuz qezaları leğv edilir, yeni Agdam ve Kürdüstan qezaları yaranır.
Naxçıvan vilayetinde her iki qeza leğv edilir. Bu deyişiklikler neticesinde
respublikanin terkibine 15 qeza, Naxcivan vilayeti ve Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayeti daxil oldu. Qezalar (Agdam, Agdaş, Bakı, Gence, Göyçay, Cebrayil,
Zaqatala, Qazax, Kürdüstan, Quba, Lenkeran, Nuxa, Salyan, Şamxor, Şamaxı).
Azerbaycan Merkezi İcraiyye Komitesinin 9 fevral 1924-cu il qerarı ile Naxçıvan
vilayeti Naxçıvan Muxtar Respublikasına çevrilir. 1926-ci ilde qezaları
möhkemletmek meqsedi ile Şamxor ve Agdaş qezaları leğv edildi. Sovetlerin VI
Ümumazerbaycan qurultayinin (8 aprel 1929-cu il) qerarı ile respublika
erazisinde daireler yarandı (Bakı, Quba, Lenkeran, Şirvan, Gence, Qarabağ,
Zaqatala - Nuxa, Mugan). Azerbaycan Merkezi Icraiyye Komitesinin 25 yanvar
1930-cu il qerarı ile Zaqatala ve Nuxa daireleri yeniden yaradildi ve Qarabağ
dairesinin terkibinden ayrılani müsteqil Kürdüstan dairesi yarandı.
1930-cu ilde Azerbaycan SSR-de 10 daire Bakı, Gence, Zaqatala, Qarabağ (Agdam),
Quba, Kürdüstan, Lenkeran, Muğan (Salyan), Nuxa, Şirvan (Göycay) mövcud idi.
Azerbaycan Merkezi İcraiyye Komitesinin ve Xalq Komissarları Sovetinin 30
avqust qerarı ile respublika erazisi 63 rayona bölünmüşdür. 1931-ci ilin fevralında
bezi rayonlar leğv olunur ve yenileri yaranır, bununla elaqedar olaraq onların
sayı 47-ye enır. Hacıkend, Eliabad, Ağsu, Göynük, Cüxurabad, Qarameryem,
Qarasu, Qubadlı, Mereze, Terter ve Xezri rayonları leğv edilir. Hil, Gence,
Ismayillı, Nuxa ve Şaumyan rayonları yaranır. 1931-ci ilin oktyabrında Petropavlovsk kendi
Sabirabad şeheri adlanır.
1933-cu ilin martinda yeniden Qubadlı rayonu, 1934-cu ilin yanvarında Terter, 5
fevral 1935-ci ilde Yevlax ve Zerdab rayonları yaranır. 1937-ci ilde respublika
rayonları şebekesi Azerbaycan SSR Konstitusiyasında qanunla möhkemlendirilir.
1938-1939-cu illerde Azerbaycanin inzibati-erazi bölgüsünde esas deyişiklikler
oldu. 1938-ci ilin iyulunda Qaradonlu rayonu Imişli rayonu, Hil - Qusar, Zuvand
- Lerik, Bilesuvar- Puşkin, Nerimanov - Xanlar, Veryadüz - Yardimlı
adlandırıldı. 1938-ci ilde Annino kendi Şamxor şeheri, Goranboy kendi Qasim
Ismayilov qesebesi, Yelendorf kendi Xanlar şeheri, Zubovka kendi Eli Bayramlı
şeheri adlandırıldı.1939-cu ilin yanvarında Ağstafa, Qazımemmed, Xıllı, Ucar
rayonları yarandı. 1939-cu ilin sentyabrında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayetinin
Dizak ve Corabert rayonları Hadrut ve Mardakert rayonları adlandırıldı.
1939-cuilin noyabrında Jdanov ve Ismayillı rayonları yarandı. 1939-cu ilde
Haciqabul şeheri Qazimemmed adlandırıldı. 1940-ciilin yanvar-fevral aylarında
Siyezen ve Neftçala rayonları yaranır. 1943-cu ilin oktyabrında Mereze, Xaldan
ve Xudat rayonları yaranır. 1949-cu ilin yanvarında Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Ebrequnis rayonu leğv edilir. 1949-cu ilin avqustunda Terter
rayonu Mir Beşir rayonu adlanır. 22 noyabr 1949-cu ilde Sumqayıt, 4 fevral
1954-cu ilde Mingeçevir şeherleri yarandı. 1954-cu ilin yanvarında Samux rayonu
leğv edildi. 1956-ci ilin aprelinde Destefur rayonu Daşkesen rayonu
adlandırıldı. 1956-ci ilin dekabrında Xızı, 1959-cu ilin sentyabrında Mereze rayonları
leğv olunur. 1959-cu ilin aprelinde Qaryagin rayonu Füzuli rayonu adlandirılır.
Azerbaycan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin 4 dekabr 1959-cu il fermanı ile
Agstafa, Qazimemmed, Qonaqkend, Mereze, Neftçala, Sefereliyev, Siyezen, Xudat
rayonları leğv edilir. Azerbaycan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin 4 yanvar
1963-cu il fermanı ile Agcabedi, Eli Bayramlı, Agsu, Balaken, Daşkesen,
Cebrayil, Deveçi, Yevlax, Jdanov, Zerdab, Qax, Qubadlı, Qutqaşen, Mir-Beşir,
Nuxa, Puşkin, Saatlı, Tovuz, Xaçmaz rayonları, Naxçıvan MSSR-de Ordubad ve
Şahbuz rayonları, DQMV-de Şuşa rayonu leğv edilir. Lakin artiq 1 ilden sonra
1964-cu ilin iyulunda Cebrayil, Qasim Ismayilov, Qubadlı, Puşkin rayonları,
1965-ci ilin yanvarında ise 1963-cu ilde leğv edilmiş bütün rayonlar berpa
olunur. 1967-ci ilin iyulunda Astraxanbazar rayonu Celilabad, 1968-ci ilin
sentyabrında Nuxa rayonu Şeki rayonu adlandırılır.
Azerbaycan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin 15 may 1978-ci il fermanı ile
DQMV-nin Stepanakert rayonu Esgeran rayonu, 23 oktyabr 1978-ci il fermanı ile
Naxçıvan Muxtar Respublikasınin Naxçıvan rayonu Babek rayonu adlandırıldı.
Muasir inzibati-erazi bölgüsü 1978-ci ilde qebul edilmiş Azerbaycan
Respublikasının Konstitusiyası ile möhkemlendirılmişdir. Azerbaycan
Respublikası Ali Sovetinin 18 may 1990-ci il tarixli qerarı ile Agstafa,
Qobustan, Xizi, Haciqabul, Samux, Siyezen rayonları yaradildi. 1991-ci il
fevralın 7-de Şaumyan (kend) rayonu leğv edildi ve Goranboy (sabiq Qasim
Ismayilov) rayonu ile birleşdırıldı. Mir Beşir - Terter, Şamxor ise Şemkir
adlandırıldı.
Azerbaycan Respublikası Prezidentinin 26 noyabr 1991-ci il qanununa göre
Stepanakert, Mardakert, Martuni rayonlarınin tarixi adları qaytarılaraq
Stepanakert - Xankendi, Mardakert - Agdere, Martuni - Xocavend adlandırılmışdır.
Esgeran ve Hadrut rayonları leğv edilmiş, Xocalı şeheri merkez olmaqla Xocalı
rayonu yaradilmiş, leğv edilmiş Esgeran rayonunun erazisi Xocalı rayonunun
terkibine, Hadrut rayonunun erazisi ise Xocavend rayonunun terkibine
verilmişdir. Xankendi ve Şuşa şeherleri
respublika tabeli şeherlerin, Agdere, Xocavend, Xocalı ve Şuşa rayonları respublika tabeli rayonların
sırasına daxil edilmişdir.
Rəylərin sayı:.