Orta Tunc dövrü
Azərbaycan tarixinin miladdan əvvəl III minilliyin sonundan II minilliyin sonuna qədər olan dövrü Orta Tunc dövrü adlanır. Bu dövr şəhər tipli yaşayış məskənlərinin, tayfalaraası əlaqələrin genişlənməsi ilə səciyyələnir. Dünyanın ən qədim şəhəri olan, 3500 il bundan əvvəl salınmış Naxçıvan şəhəri Azərbaycanda ilkin şəhər-dövlətlərdən biri olumşdur. Bu qədim, ulu məskən əsrlərin daş yaddaşında özünün sirli, sehrli aləmi ilə abidələşmişdir. Yaxın Şərqin ən qabaqcıl mədəniyyət mərkəzləri ilə yanaşı duran Naxçıvanın əhalisi Oğlanqala, Govurqala, Qalacıq kimi şəhər tipli yaşayış yerlərində yerləşmiş, bu ərazi Cənubi Qafqazın əsas iqtisadi və mədəni mərkəzlərindən biri olmuşdur.
Bəşər tarixinin bu mərhələsində sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmış, ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü baş vermişdir.
Tayfa daxilində əmlak və sosial bərabərsizlik artmış, başçı icmaya məxsus əmlakı mənimsəyərək varlanmışdır.
Bu dövrə qədər yaşayış uğrunda sərt mübarizə təbiətlə insan arasında gedirdisə, artıq bu dövrdə həmin mübarizə insanla insan arasfında davam etməyə başladı. Məhsuldan əkin yerləri, yaxşı otlaqlar uğrunda tayfalalaraası mübarizə aha qanlı və amansız olurdu. Buna görə də kiçik tayfalar daha güclü tayfalarla birləşmək məcburiyyətində qalırdı. Bunun nəticəsiolaraq iri tayfa ittifaqları yaanır, ilkin dövlətin rüşeymləri formalaşırdı.
Orta Tunc mərhələsində insan süni suvarma kanalları çəkməklə əkinçiliyi inkişaf etdirdi. Bununla da o, artan təlabatını daha çox məhsul istehsal etməklə ödəməyi qarşısına məqsəd qoyur, tədricən məqsədinə nail olurdu. Yeni təsərrüfat sahələri olan üzümçülük, şərabçılıq, bağçılıq və bostançılıq yaranıb inkişaf edirdi.
Maldarlıqda atçılıq mühüm yer tutmağa başlamışdı. Sənətkarlığın ayrıca peşə sahəsinə çevrilməsi ticarətin yaranmasına, bu da öz növbəsində və ölkələrarası əlaqələrin inkimşafına səbəb oldu.
Azərbaycanda dulusçuluq məmulatlarına boyaq vurulmasına Eneolitdə başlansa da, bu iş özünün ən yüksək zirvəsi nə məhz Orta Tunc dövründə çatmışdır. İndii insan saxsı qağbları təkcə boyamır, onların üzərində insan, heyvan, quş və səma cisimləri rəsmlərindən ibarət daha mürəkkəb məzmunlu səhnələr təsvir edirdi. Belə qablar Naxçıvanda Qızılvəng nekropolundan, Nəhəcəridən, Şahtaxtından, Xanlar rayonunun Zurnabad kəndindəki kurqandan daha çox tapılmışdır. Uzun bir dövrü əhatə edən bu mədəniyyət elmdə «boyalı qablar mədəniyyəti» adını almışdır.
Bu dövrün əsas yaşayış məskənləri ilə tanış olaq:
Üzərliktəpə—Orta Tunc dövrünün ən möhtəşəm abidəsidir. Ağdam şəhərinin yaxınlığında yerləşən bu yaşayış məskənini Qarbaağ sakinləri hündür təpə üzərində müdafiə məqsədi ilə salmışlar. Olduqca sərt və amansız olan qəbilə müharibələri dövründə təpə sakinləri, kənardan gələn düşmən qüvvələrini görür və müdafiə tədbirləri hazırlayırdılar. Üzərliktəpə ilk şəhər mədəniyyətini özündə əks etidərn naidr abidələrimizdəndir. Çiy kərpicdən tikilən evlərin döşəməsi gillə suvanırdı. Buranın sakinləri bitkilərdən boyaq almağın sirrini bilir, düzəltdikləri qabları bu boya ilə boyayırdılar. Yaşayış məskənində aparılan qazıntılar nəticəsində məlum olumşdur ki, Qarabağın sakinləri bərk metalın, yəni tuncun sirrinə 4500 il əvvəl bələd olmuşlar.
Oğlanqala abidəsi 1936-cı ildə Naxçıvanın Şərur rayonu ərazisində aşkar olunsmuşdur. Kobud yonulmuş iriqaya parçalarından tikilmiş abidə öz möhtəşəm müdafiə sistemi ilə insanı heyrətə salır. Tonlarla ağırlığı olan nəhəng mərmər qayalar sanki müasir texnikanın köməyi ilə qaldırılaraq üst-üstə qoyulmuşdur. Bu abidə babalarımızın tikinti səriştəsinin və qabiliyyətinin parlaq və sirrli təzahürü olaraq qalır.
Oğlanqala yaxınlığında Qalacıq və Fərhad arzu ilə tanınan qədim suvarma kanallarının olması bu dövrdə suvarma əkinçiliyinin meydana gəldiyini sübut edir.
Bu dövrdə insanın inamında, dini görüşlərində də yeniliklər baş vermişdir. Üzərliktəpədən tapılmış qadın bütləri əhali arasında bütpərəstliyin yayıldığını sübut edir. Belə bütlərin çoxluğu anının nəsilartırma rəmzi və ona həyatın başlanğıcı kimi baxılmasından irəli gəlmişdir.
[/b]
Rəylərin sayı:.