Miladdan əvvəl IV minilliyin ikinci yarısından III minilliyin sonuna qədər davam edən Erkən Tunc dövründə insan həyatında, məişətində və cəmiyyətin idarə olunmasında çox mühüm yeniliklər baş verdi. Daş toxanı artıq daha möhkəm olan tunc xış əvəz etdi. Xışın ixtirası əkinçilikdə əsl inqilab idi. Bu qədim əkinçilik aləti ölkəmizin bütün bölgələri üçün səciyyəvi olmuşdur. Gavahın adlandırılan xış ucluğu əsasən tuncdan hazırlanırdı. Bu isə toxadan fərqli olaraq torpağı daha dərindən şumlamağa imkan verirdi. Xışa bir cüt öküz qoşulur, iki nəfər tərəfindən idarə olunurdu. Bu zaman əkinçi xışın dəstəyindən yapışır, köməkçisi isə xışın qolundakı xüsusi dəstəyə bərkidilmiş «güc ağacı»ndan tuturdu. Torpağın dayaz və ya dərin şumlanması xışın qolunda olan deşiklərə keçirilən ağacla tənzimlənərdi.
Maldarlığın inkişafı, mal-qaranın sayının artması insanı məcbur etdi ki, yeni otlaq yerləri, örüşlər axtarışına çıxsın. Bu da son nəticədə köçmə (yaylaq) maldarlığın meydana gəlməsinə, əhalinin və dağətəyi bölgələrə yayılmasına səbəb oldu.
Toxa əkinçiliyinin xış əkinçiliyi ilə əvəz olunması, köçmə maldarlığın meydanqa gəlməsi cəmiyyətdə qadının rolunun azalmasına, kişinin rolunun artmasına gətirib çıxardı. Anaxaqanlığı ataxaqanlığı ilə əvəz olundu. Artıq ailəyə və tayfaya kişilər rəhbərlik edir, nəsil ata xətti ilə hesablanırdı.
Köçmə maldarlığın yaranması, maldar əhalinin yaz və payızda köç etməsi zəruri əşyaların daşınmasında xüsusi vasitəyə ehtiyac yaratmışdı. İnsan düşünməyə, yenidən axtarmağa başladı. Necə etməli ki, daha çox yükü uzaq məsafəyə apara bilsin? Anna təbiətdə buna heç bir nümunə olmadığından insan öz zəkasının məhsuluna güvənməli idi. Bu zəka artıq inkişaf etdiyindən, təbii ki, insan istəyinə nail oldu. İnsan texniki tərəqqinin əsası olan təkəri ixtira etməklə ən böyük arzusuna çatdı. Qamışdan hörülmüş vərdənələrə təkər bağlandı, öküz qoşuldu və çox uzun bir yolçuluq başlandı.
Bu mərhələdə dulusçuluq daha da inkişaf etmiş, müxtəlif saxsı qab nümunələri hazırlanmışdır. Tuncun kəşfinə baxmayaraq, hələ də təsərrüfatda Daş və sümük alətlərdən istifadə olunurdu.
Erkən Tunc dövrünün abidələrit ilk dəfə Kür-Araz ovalığında öyrənildiyəin görə, Kür-Araz ovalığı mədəniyyəti dövrü də adlanır.
Bu dövrün əsas abidələri ilə tanış olaq:
İkinci Kültəpə-Naxçıvan şəhərindən 12 km şimalda, Çəhriçay vadisində yerləşir. Çoxtəbəqəli qədim yaşayıvş məskəni olan abidənin hündürlüyü 11 metr, ərazisi 3 hektardır. Buradan müxtəlif ocaq qurğuları, silindrik formalı, öküz başlaı füqurlu ocaq altlıqları aşkar edilmişdir. Tikililər çaydaşı,Ö çiy kərpic və gil məhluldan tikilmiş, qara və çəhrayı rəngli gil qablardan geniş istifadə olunmuşdur.
Qaraköməktəpə- Füzuli rayolnu ərazisində-Köndələnçayın sağ sahilində yerləşir. Uzaqdan nəhəng torpaq ehramı andıran bu abidə 10 min illik dövrü əhatə edən qədim yaşayış yerinin qalığıdır. Buradan aşkar edilmiş binalar dairəvi və dördkünc formada olub, diva rvə döşəmələri Sarı gillə suvanmış, bəzi hallarda Sarı rənglə boyanmışdır. Bu binaların birində ev heyvanlarına sitayişə əlaqədar mərasimin qalıqları tapılmışdır. Bu tapıntı gildən düzəldilmiş öküz heykəlləri və «müqəddəs ocaq»da yandırılmış öküz bunuzlarıdır.
Babadərviş-Qazax rayonu ərazisindədir. Dairəvi binaların böyük bir kompleksindən ibarət bu qədim məskənin ərazisi 600 kv metrdən çoxdur. Bu abidədən tunc istehsalı ilə bağlı üç kürə qalığı, metalişləmə alətləri aşkar edilmişdir.
Tuncun ixtirası təsərrüfatla yanaşı cəmiyyətdə də dəyişikliklərə səbəb olmuş, əmlak və sosial bərabərsizlik yaranmış, böyük mədəni etnik birliklər olan tayfa ittifaqları yaranmışdır.
Bu dövrdə əhvalinin dini inam və mərasimlərində də dəiyşikliklər nəzərə çarpır. Xaçmaz rayonu ərazisindəki Sərkərtəpə yaşayış məskənində aşkarlanan ibadət evi və ibadət mehrrabı, Mingəçevirdəntapılmış qəbirlər, Xaçbulaqdakı kurqan tipli qəbirlər bu dəyişiklikləri sübut edir. Bu qəbirlərdə skelet arxası üstə, oynaqlardan bükül formada, başı qərbə doğru qoyulmuş vəziyyətdədir. Kurqanlarda kollektiv dəfnetmə və ölüyandırma adətinin izləri aşkar olunmuşdur.
Rəylərin sayı:.