Eneolit
Daha bir neçə min il ötdü. İnsanın axtarışları davam edirdi. Onun axtardığı əsas şey asanlıqla əyilən, döyülən, sonra isə möhkəm, bərk olan şey idi. İnsanın bu axtarışları Eneolitdə-Mis-daş dövründə öz bəhrəsini verdi. Daş toxalarla daha böyük ərazini şumlamaq çətinliyi tamamilə fərqli bir şeyin-metalın kəşfinə səbəb oldu. Maraqlıdır ki, «metal» yunan sözü olub mənası «axtarmaq, tapmaq» deməkdir.
İlk metalı-misi tapan insan əvvəlcə ondan ancaq bəzək əşyaları-sancaq, muncuq düzəldir, tiyə və nizə ucluqları hazırlanmasında istifadə edirdilər. Bu işlər isə əritməklə deyil, döymə usulu ilə görülürdü.
Tədricən misi əritməyi öyrənən insan ondan həm də əmək alətləri düzəltməyə başladı. Lakin misin yumşaqlığı, ondan düzəldilən əmək alətlərinin tez xarab olması yenə də alətlərin daşdan hazırlanması zərurətini qoruyub saxlayırdı. Daş hələ də iqtisadi və mədəni həyatda aparıcı rola malik olaraq qalırdı. Mis-daş dövrü düz iki min il-Miladdan əvvəl VI-V minillkilər boyu davam etdi.
Bu dövrdə anaxaqanlığı çiçəklənməkdə və qüvvətlənməkdə idi. Qadın-ana müqəddəs sayılır, qəbilənin başçısı, nəslin rəhbəri hesab olunurdu. İnsan bu müqəddəs varlığa məhəbbətini gildən düzəldilmiş qadın heykəlcikləri ilə ifadə edirdi.
Azərbaycanda Eneolit dövrünə aid çoxlu yaşayış məskənləri tədqiq olunmuş, öyrənilmişdir. Naxçıvan şəhərindən 8 km aralıda yerləşən və 1,5 hektar ərazini əhatə edən Birinci Kültəpə yaşayış məskəni Eneolitin səciyyəvi yaşayış məskəni olaraq tarixin dərin qatlarında gizlənmiş sirrləri açmaqda əvəzsiz rol oynayır.
Burada tikinti qalıqları, təsərrüfat quyuları, sümükdən və misdən jüzəldilmiş əşyalar, qəbirlər və s. tapılmışdır. Bu tapıntılar nəticəsində aydın olmuşdur ki, Eneolitdə yeni dəfnetmə qaydaları yaranmış, ölülər yaşayış məskənlərində, binaların arasında və evlərin içərisində dəfn olunmuş, meyitin üzərinə qan rəmzi olan qırmızı boya çəkilmişdir. Əhalinin həyatında müxtəlif dini ayinlər, xüsusən ovsun mərasimləri geniş yer tutmuşdur.
Şomutəpə yaşayış məskəni Qazax rayonu ərazisində aşkar olunmuşdur. Buradakı Eneolit dövrünə aid dairəvi yaşayış məskəni, təsərrüfat tikililəri tarixin qaranlıq səhifələrini aydınlatmağa kömək etmişdir. Çiy kərpicdən tikilmiş binalar, tüstünün çıxması üçün bacalar bu dövr insanının həyat tərzinin öyrənilməsində əsas material olmuşdur. Müxtəlif növ buğda qalıqları, daş dişli oraqlar, sümükdən və daşdan düzəldilmiş toxalar əkinçilik mədəniyyətinin getdikcə inkişaf etdiyini isbatlayır.
Cəlilabad rayonu ərazisində tapılmış Əliköməktəpə yaşayış məskənindən tapılmış divarları gillə suvanmış, ağ gillə şirələnmiş dairəvi otaq bu evdən ovsun mərasimlərinin keçirilməsində istifadə edildiyini tədsiq etməkdədir.
Əliköməktəpədən tapılmış at sümükləri tariximizin daha maraqlı bir hadisəsindən xəbər verir. Bu tapıntı göstərir ki, Miladdan əvvəl V minilliyin axırlarında Azərbaycanda atın əhliləşdirilməsinə başlanmışdır. Bu, həm də Azərbaycanın atçılığın vətəni olduğunu sübuta yetirir.
Naxçıvan ərazisindəki Birinci Kültəpədən tapılmış gildən düzəldilmiş qəlib, Əliköməktəpədən tapılmış döymə üsulu ilə hazırlanmış muncuq, Füzuli rayonu ərazisindən tapılmış gil butə misin əridilməsində istifadə edilmiş ən qiymətli yadigarlardır. Əslində bu abidələr Azərbaycanda metallurgiyanın tarixinin çox-çox qədimlərə getdiyini təsdiqləyir, bu qədim diyarın bəşər tarixində oyanadığı mühüm roldan xəbər verir.
Eneolit dövrünün önəmli xüsusiyyətlərindən biri də tayfalararası və ölkələrarası əlaqələrin genişlənməsidir. Azərbaycan tayfaları təkcə qonşu ərazi ilə deyil, daha geniş ərazilərlə əlaqə saxlayırdılar. Qazıntılar zamanı tapılmış boyalı qablar İkiçayarası ilə, Hind okeanı sahillərindən gətirilmiş sədəf Hindistanla, qiymətli firuzə daşları Əfqanıstan, Pakistan istiaqmətində yerləşən ərazilərlə əlaqələri sübut edir.
Rəylərin sayı:.