Tarixin başlanğıcı və dövrləri
Bəşər tarixinin başlanğıcını təyin etmək imkansız bir məsələdir. İlk insanın yaranışından bu günə qədər neçə il keçmişdir? Bu suala hər dəfə yeni bir cavab verilsə də arxeoloji qazıntılar, tapılan maddi mədəniyyət nümunələri tədqiqatçıların qərar verməkdə tələsdiyini, yanıldığını sübut edir. Buna görə də, irəli sürülən bütün tarixlər təxmindən o tərəfə keçə bilmir. Yazının kəşfi insanlıq tarixində ən önəmli nöqtələrdən biridir. Əslində isə elə yazının kəşfi ilə tarix başlanmışdır. İnsan yazını kəşf etməklə özünün həyat tərzini, yaşayış qaydasını yazmış, gələcək nəsillərə qimyətli yadigar qoymuşdur. Yazıyaqədərki dövrü tarixəqədərki dövr adlandıran elm adamlarıalimlər bu dövrü ibtidai icma dövrünü şərti olaraq üç mərhələyə bölmüşlər.
- Daş dövrü
- Tunc dövrü
- Dəmir dövrü
Dünyanın bir çox yerlərində ilk insanın yaşadığını sübut edən maddi dəlillər tapılmışdır. Lakin bunlar sayca azdır. Tapılma ardıcıllığına görə birinci yerdə «Pitekantrop» durur. Bu insan tipinin qalığını ilk dəfə holland həkim Dyubua 1891-ci ildə Cənub-Şərqi Asiyadakı Yava adasından tapmışdır. 1907-ci ildə Almaniyanın Heydelberq kəndi yaxınlığında «Heydelberq adam» adlanan digər bir insan qalığı aşkarlanmışdır. 1922-ci ildə Pekin yaxınlığından «Sinantrop»un tapılması sayca üçüncü tapıntı oldu. 1950-ci ildə Şərqi Afrikada Olduvay dərəsindən aşkar olunmuş «Afrkantrop», yaxud «Olduvay adamı» sayca dördüncü olsa da, qədimliyinə görə hələlik birinci yerdə durur
Bizim ölkəmizdə, Qarabağda-Füzuli şəhərinin yaxınlığında, Quruçay dərəsinin sal yamacında bəşəriyyətin ilk beşiyindən biri, milyon illərin şahidi olan bir mağara var. Tanrının qüdrətli əli ilə yaranmış bu mağara milyon illər bundan əvvəl insanı qucağına almış, onun ilk sığınacaq yeri olmuşdur. Təbiətin gözəl bir guşəsində yerləşən Azıx mağarası qədim insan məskənləri içərisində tapılma ardıcıllığına görə beşinci, yaşına görə dördüncü yer tutur.
Uzun illər yaddan çıxmış, unudulmuş Azıx mağarasında 1960-cı ildə alim-arxeoloq Məmmədəli Hüseynovun başladığı qazıntı işləri 1968-ci ildə böyük bir tarixi aşkara çıxardı: bu Azıx mağarasında 300-400 min il bundan əvvəl yaşamış insanın-18-20 yaşlı qızın alt çənə sümüyü idi. Bu tapıntı sübut etdi ki, Azərbaycan qədim insanların ilk yurdundan biri olmuşdur. Mülayim hava, şirinsulu bulaqlar, meyvələrin və canlı aləmin zəngin olduğu bu diyar bəşəriyyətə ilk qucaq açan ölkələrdən biridir. Elm adamları buradan tapılan qədim insanı «Azıxantrop» adlandırdılar.
Sehirli bir dünya, əfsanə nəfəsli həqiqət olan Azıx mağarası hələ də qoynunda çoxlu sirrlər, açılmamış xəzinələr saxlayır. 1981-ci ildə Fransada, Parisin «İnsan muzeyi»ndə təşkil olunmuş «Avropanın ilk sakinləri» adlı sərgidə nümayiş etdirilən «Azıxantrop»un alt çənə sümüyü və mağaradan tapılmış əmək alətləri, od-ocaq izlərini yaşadan kömür parçaları elm aləmində dərin marağa səbəb oldu.
Əhəngdaşlı süxurların yeraltı sularda həll olunması nəticəsində yaranmış karst mağarası olan Azıx təbiətin insana bəxş etdiyi ən qiymətli töhfədir. İnsan bu təbii məskəndə milyon ilə yaxın bir müddətdə yaşadı, doğdu, törədi. Hündürlüyü 20 metr, uzunluğu 250 metr olan Azıx mağarasının ümumi sahəsi 8 min kv.metrdir. Təbii şəkildə yaranmış bir neçə salon, giriş–çıxış yolları, bu yollarla hərəkət edən sərin hava axını insanı həm vəhşi heyvanlardan, həm yayın qızmar istisindən, həm də qışın soyuğundan qorudu. Təbii şəkildə formalaşmış möhtəşəm sütunları, quş və qartal formalı fiqurları ilə insanın gözünü oxşayaraq, onda incəsənətə maraq oyatdı. Nə üçün də insan ana təbiətə oxşamasın? İnsan təbiətdə gördüklərini eynən onun özü kimi çəkdi, sümüklər üzərində sirli, sehirli naxışlar cızdı.
Azıxda insan həyatı uzun müddət davam etdiyindən burada insanın izləri qatlar, təbəqələr şəkiində formalaşıb minilliklərin gizlilərini qoynunda saxlamışdır. Bu təbəqə-qatlardan biri Quruçay mədəniyyəti adlanır.
Rəylərin sayı:.