Bakı xanlığı

XVIII əsrin 40-cı illərində yaranmış Bakı xanlığı Quba, Şamaxı və Cavad xanlıqları ilə həmsərhəd olmuşdur. Xanlığın əsası I Mirzə Məhəmməd xan tərəfindən qoyulmuşdu. Onun oğlu Məlik Məhəmməd xanın dövründə Fətəli xan «nikah diplomatiyası» yolu ilə, yəni öz bacısı hökmlü və möhkəm iradəli Xədicə Bikəni ona ərə verməklə xanlığı özündən asılı vəziyyətə salır. Fətəli xanın vəfatından sonra II Mirzə Məhəmməd xan xanlığın müstəqilliyini bərpa edir. Lakin onunla əmisi oğlu Hüseynqulu xan arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Bu mübarizə Hüseynqulu xanın qələbəsi və hakimiyyəti ələ alması ilə nəticələnir. 1792-1806-cı illərdə hakimiyyətdə olmuş Hüseynqulu xan olduqca mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə Rusiya və Qacarların idarə etdiyi İran arasında manevr etməli olur. Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın fərmanı ilə Rusiyanın himayəsinə keçən Hüseynqulu xan rus ordusunun Azərbaycanı tərk etməsindən sonra Ağa Məhəmməd şah Qacara meyil edir. Qacarın qətlindən sonra Bakı xanlığı yenidən müstəqilliyini bərpa edir. XIX əsrin əvvəllində Bakı xanlığı uğrunda dövlətlərarası mübarizə yenidən kəskinləşir. 1803-cü ildə yenidən Rusiyadan asılılığı qəbul edən Hüseynqulu xan az sonra bu asılılıqdan imtina edir.

Xanlığın təsərrüfatında neft, duz və zəfəran istehsalı, balıqçılıq, maldarlıq əsas yer tuturdu. Burada toxuculuq, zərgərlik, boyaçılıq, misgərlik kimi sənət sahələri inkişaf etmişdi. Xanlığın mərkəzi Bakı şəhəri Avropa ölkələri, Rusiya, İran və Hindistan ilə tranzit ticarətdə mühüm rol oynayırdı. Burada pul da kəsilirdi.

Bakı xanlığında icarəyə (iltizama) verilmə sistemi geniş yayılmışdı. Bu sistem başlıca olaraq aşağıdakı göstərilən sahələri əhatə edirdi:

Qara neft çıxarılması və satılması;
Duzun çıxarılması və satılması;
Boya istehsalı;
Xan dükanları;
Karvansaralar;
Balıq ovlanması
Suitilərin ovlanması;
Üzüm və meyvə bağları;
Zərbxanalar;

10. Vergilərin toplanması.

Müvəqqəti vergi toplamaq hüququ almış iltizamçılar xana ödənilmiş pulları artıqlaması ilə qaytarmağa çalışaraq əhalini çapıb-talayırdılar. Bununla yanaşı, iltizamçılar qeyri-məhdud hüquq və imtiyazlara malik idi. Misal üçün, boyaqçılıq işində xanın əmrinə əsasən dəqiq müəyyən olunmuş boyalardan iltizamçılardan başqa heç kim istifadə edə bilməzdi. Şərab alveri ilə məşğul olmaq hüququ da yalnız iltizamçıya mənsub idi.