"Tarix bir millətin qanını, haqqını, varlığını heç bir zaman inkar edə bilməz" (Atatürk)
Məlum olduğu kimi, slavyanların 944-cü ildəki basqınlarından sonra Bərdə Arranın baş şəhəri rolunu itirdi və Gəncə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamağa başladı. Ticarət və sənətkarlıq bu şəhərin həyatında mühüm yer tuturdu. Burada sənətkarlığın inkişafı üçün münasib iqtisadi potensial vardı. Gəncənin yaxınlığında dəmir, mis və başqa filiz yataqları sənətkarları xammalla təchiz edirdi. Bu dövrdə şəhərdə yeni saraylar, körpülər, karvansaralar tikilmiş, pul zərb edilməyə başlanılmışdır. Gəncənin daha intensiv inkişafı Şəddadi hökmdarı Əbuləsvar Şavurun hakimiyyəti dövrünə (1049-1067) təsadüf edir. Qətran Təbrizi o dövrləri belə qələmə almışdır: "İndi Gəncə sanki cənnəti xatırladır".
IX-XI əsrlərdə Azərbaycan ərazisinə
slavyanların, erməni-gürcü və onları himayə edən Bizans qüvvələrinin, XI əsrdə
alanların (1032-1033, 1062) qarətçi yrüşlərinin intensiv xarakter alması həmin dövrdə
Şəddadilər dövlətinin
paytaxtı olan Gəncənin
hərbi qüdrətinin və şəhərin
müdafiəsinin gücləndirilməsini tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Gəncəni qoruyan
qalanın inşası IX-XI əsrlərə aiddir. O, Gəncə çayının sağ sahilində
tikilmişdir. Qalanın tikintisində gil-palçıq, çay daşı və Gəncə memarlığı üçün ənənəvi
olan qırmızı kərpicdən istifadə olunmuşdur. Qalanın xarabalıqları Gəncə şəhərinin
yaxınlığında yerləşir. Arxeoloji qazıntılar zamanı qala divarlarının bir hissəsi,
şəhərin müxtəlif ictimai binalarının qalıqları və çoxlu maddi-mədəniyyət nümunələri
aşkarlanmışdır. Orta əsr Gəncə şəhərinin qala divarları kərpicin dəyişən cərgələrindən
ibarətdir. Daş və kərpic hörgülərdə kirəcdən geniş istifadə olunmuşdur. Gəncədə
aparılan qazıntılar nəticəsində şəhərin üç dairə qala divarı olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Arran memarlıq məktəbinə uyğun olaraq Gəncə
qalasının divarları kərpicdən inşa edilmişdir. Qalanın ümumi uzunluğu 13,7 km,
hündürlüyü isə 12 m-dir. Qala tikilərkən isə Gəncənin bəzi məhəllələri Qala
divarlarından kənarda saxlanılıb. Qalanın ətrafı su ilə doldurulmuş dərin xəndəklərlə
əhatə olunmuşdur. Artıq bu dövrdə Gəncə "Içəri şəhər” - "Narınqala”, "Bayır şəhər”
- "Şəhristan” və sənətkarlar məhəlləsi - "Rabad”dan ibarət idi. Belə bölgü Şərqdə
orta əsr şəhərləri üçün səciyyəvi hal idi.Tarixi mənbələrə görə o zaman qədim Gəncənin 72 məhəlləsi var idi. Qalanın indiyədək saxlanmış divarı Şərili bəy
bürcünün qalığıdır. Bu qalada hərbi qarnizon yerləşmişdir. Bəhs
olunan dövrdə Gəncənin beş darvazası olmuşdur: Babül əl-Məqbərə, Babül əl-Bərdə,
Babül əl-Qarabağ, Babül əl-Gülüstan, Babül əl-Tiflis. Gəncə, xüsusilə, XII-XIII əsrin əvvəllərində çox möhtəşəm
istehkamlara malik bir şəhər olmuşdur. Xatırladaq ki, Zəkəriyyə əl-Qəzvini Gəncənin
müsəlman aləminin sərhəd vilayətində yerləşməsini, möhkəm istehkamları
olmasını, sakinlərinin cəsurluğunu xüsusi qeyd edir.Gəncə
qapıları XI əsrin ortalarında Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar
Şavurun (1049-1067) göstərişi ilə 1063-cü ildə Usta İbrahim Osmanoğlu tərəfindən
hazırlanmışdı. Nadir sənət incilərindən biri olan Gəncə
qapıları 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsi zamanı şəhərə qarət məqsədi ilə hücum
etmiş I Demetrenin başçılıq etdiyi gürcülər
tərəfindən Gürcüstana aparmışdır.
Xalq arasında olan məlumata görə, bu qapılar zəlzələdən sağ qalan əhalinin əsir
düşmüş hissəsi tərəfindən daşınmışdır. Hazırda Gəncə qapılarının bir
tayı Gürcüstanın Kutaisi
rayonunun Gelati
monastrında saxlanılır. Mənbələrin
məlumatına görə qapının digər tayı XVIII əsrdə monastr təmir olunarkən dam örtüyü
kimi istifadə olunmuşdur.
Gəncə qapılarından bir fraqment
Qapının salamat qalan tayının üzərində Kufi xətlə, ərəb dilində yazılmış belə ifadələr (tərçüməsi) var: "Rəhmli və mərhəmətli Allahın Adı ilə! Həşəmətli Mövlamız və Əmirimiz Seyid Savur ibn Əl-Fəzl – Allah onun hökmranlığını uzun etsin – bizə bu qapını Qazi Əbül Fərəc Məhəmməd ibn Abdullanın inayəti ilə qurmağı əmr etdi – Allah ona da müvəffəqiyyət versin. Dəmirçi İbrahim ibn Osman Ənqaveyhin işi. Beşinci, əllinci, dörd yüzüncü il hicri" (1063-cü il). Bu qapıların hündürlüyü 3 m 70 sm, eni isə 3 m 40 sm-dir. Gelati monastrına gələn turistlərə bu qapıların dağıdıcı Gəncə zəlzələsindən sonra yaranmış xaosdan istifadə edərək qarətçilik edən gürcülər tərəfindən deyil, guya gürcü çarının Gəncəni döyüşlə tutduğu və darvazanın zəfər rəmzi kimi Gürcüstana gətirildiyi fikri aşılanır. Gəncə qapılarının indiyədək Gürcüstanda qalması məsələsinə toxunan tarixçi Samir Pişnamazzadənin məlumatına görə, bu qapıların Azərbaycana qaytarılmasına əslində gürcü kilsəsi razılıq vermir: "Gürcüstan höküməti bir neçə dəfə bu istiqamətdə öz razılığını verib. Sadəcə, orada struktur elə qurulub ki, kilsə daha müstəqildir. Ona görə də bu məsələdə Gürcüstanın baş keşişinin razılığı olmalıdır və əlbəttə, kilsə razılıq vermədiyinə görə hələlik həmin darvaza qalıb Gelati monastrında. Amma əlbəttə, biz səbrlə, ağılla necə ki, Nizaminin vaxtı ilə bizim əlimizdə olmayan əlyazmalarını əldə elədik, mərhələ-mərhələ bu məsələ də öz həllini tapacaq”.
Gəncə qapılarından daha bir
fraqment
Gəncə Regional Elm Mərkəzinin direktoru Fuad Əliyevin sözlərinə görə, akademik Rafael Əhmədov tərəfindən 2000-ci ilə qədər qədim şəhər xarabalıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Gəncə darvazalarının qalıqlarını tapılmışdır. Bu arxeoloji materiallar əsasında, qədim Gəncə qapıları 2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən ilkin şəkildə bərpa edilmiş və şəhərin girişində qurulmuşdur.
Gəncə Regional Elm Mərkəzinin direktoru Fuad Əliyevin sözlərinə görə, akademik Rafael Əhmədov tərəfindən 2000-ci ilə qədər qədim şəhər xarabalıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Gəncə darvazalarının qalıqlarını tapılmışdır. Bu arxeoloji materiallar əsasında, qədim Gəncə qapıları 2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən ilkin şəkildə bərpa edilmiş və şəhərin girişində qurulmuşdur.
Rəylərin sayı:.